Europa en Oekraïne

In de vorm van een mogelijke EK-boycot van Duitsland en EC-voorzitter Barroso oefent Europa nu toch flinke druk uit op Oekraïne. “Hypocriet en veel te laat”, zeggen intellectuelen hier in Lviv. Zij klagen niet zozeer over de gevangenschap van Timosjenko –zij was hier weinig populair, Lviv was meer de regio van de ‘Oranje’ president Joesjtsjenko– maar voelen zich vooral in de steek gelaten door Europa. Na de Oranje Revolutie liet Europa het afweten, vinden ze. Europa stak namelijk geen vinger uit om Oekraïne te helpen bij het opbouwen van een ‘civil society’. Bij gebrek aan democratische structuur kon de ‘Europeanisering’ van Oekraïne niet anders dan mislukken. De gedachte is hier: “Dat durfden jullie niet, want jullie wilden de Russen niet voor het hoofd stoten.” vervolg: "De angst is terug"

Het circus

We gingen naar het circus. Gebiologeerd keek ik naar die georkestreerde waanzin van spierbundels en techniek, strenge meesters en volgzame dieren, behendigheid en brute kracht. Oorverdovend getrompetter, paukeslagen en een subtiele viool met een traan. Die orgie van van straffen en belonen, aantrekken en weer afstoten, vangen en vrijlaten. Die koningen van de verrassing, het afgrijzen en de opgeluchte lach. Ranke, bezwete mannenlijven en gespierde vrouwen-dijen met de stiletto hak. En dat alles onder strikte regie. De touwen die je op het juiste moment aansturen, omhoog trekken, maar ook te pletter kunnen laten vallen. Wees gehoorzaam. Onverbiddelijk voor jezelf. Verbijt de pijn. En blijf trainen, blijf lachen. Dit is de perfecte samenleving.

Goede dictator

Wat is er mis met een goede dictator? In Kharkov (of Charkiv, zoals wij dat in Lviv plegen te zeggen) is alle macht in handen van één man. Zowel het vliegveld, de hotels als het "Nederlandse" voetbalstadion zijn eigendom van miljardair Oleksandr Yaroslavsky, een goede vriend van de burgemeester. So what? Daardoor speelt ons elftal tegen Duitsland op een glanzende grasmat, overnachten we in comfortabele hotels en vliegen we er op een mensvriendelijke manier naartoe. Laatst was ik in een dorp, waar de burgemeester ook eigenaar was van een boerderij met 90.000 hectare aan land. Hij heeft alle wegen in de omgeving aangelegd, een kerk, een school en honderd kinderen voorzien van een laptop. Uiteraard is hij de held van het dorp. Dus?

Terreur?

Op terreur volgt terreur, zelfs in dit vredelievende land waar men het liefst de kop in het zand steekt. Was het allemaal maar eenvoudig, denk je dan. Dat je precies weet wie wie de mond snoert. Dat je weet wie de knokploeg stuurt die de mensenrechtenactivist in elkaar beukt. Dat je weet wie de journalist heeft laten verdwijnen. Dat er één President is die je de zondebok toe kunt schuiven. Dat er een Actiegroep is die de aanslagen opeist. Maar vaak weet niemand waar terreur vandaan komt – zeker in dit land met duizend belangen van oligarchen, politici en Grote Buitenlanden. Hoe dan ook, terreur gaat hand in hand met onderdrukking. De onderdrukking wordt gedoogd uit angst. En de terreur is vooral gericht op ons: de beeldvorming naar buiten toe. over de foto

Was will das Weib? (4)

"Het knarsende geluid van de schommel betekende lente. Alles ontluikte. De fruitboom, de paardenbloemen en ook ik zelf. Alleen kon ik al heel lang niet meer naar school. Aan de andere kant van de schutting was de Sovjet-Unie ingestort. Niemand wist wie er de baas was op straat en ’s nachts werd er geschoten. Gelukkig hadden we onze ingemaakte groenten en fruit. De enige zekerheid was dat de overbuurjongen me bespiedde. Ik vond dat helemaal niet erg. Ook al luisterde papa plotseling naar andere, Engelstalige muziek, hij vond nog steeds dat ik met de buurjongen moest trouwen. Ik zag dat al helemaal voor me. Het zou een witte jurk worden, maagdelijk wit als de bloesem. Langzaam deinde ik heen en weer in de zon." volg de serie

Lwów en de Polen (6)

In een van de paleizen van Lemberg hadden we een receptie. De Polen waren zo nauw verbonden met de Keizer in Wenen dat ze voor zichzelf paleizen konden bouwen. Potocki was een Poolse adelman en landeigenaar die het in 1870 tot minister-president van Oostenrijk schopte. Hij bracht zijn leven grotendeels door aan het Weense Hof maar bouwde hier zijn residentie. Nu is Potocki verdwenen, met al zijn soortgenoten. Weggebulldozerd door het gelijkheidsbeginsel van de communisten, weggeëmancipeerd door zijn voormalige Oekraiense landarbeiders. De nobele Alfred Józef Potocki is geplet door de stoomwals van de twintigste eeuw. Alleen z’n paleis staat er nog. In de pronkzalen probeerden wij onze eindigheid te overstemmen. Wat in Lemberg nog nooit lukte. meer

Lwów en de Polen (5)

Sabina's grootvader was een Poolse grondbezitter met landarbeiders. De Sovjets bestempelden hem in 1944 tot "koelak". Zijn land werd hem afgenomen. De familie vluchtte naar het nieuwe west-Polen, naar Wrocław. Maar grootvader bleef, in de hoop dat hij ooit zijn landerijen terug zou krijgen. Ergens in een klein achteraf-huisje overleefden haar grootouders in de plotseling vijandige omgeving. Zij lieten hun kinderen opgroeien met de Poolse taal en cultuur. Ook Sabina beschouwt zichzelf als Poolse. "Hier, van binnen," zegt ze met de vuist op haar hart. Maar de Poolse taal is ingewikkeld en wordt nauwelijks meer gesproken. Ze studeert voor financieel expert, en wil kostte wat het kost zelfstandig ondernemer worden. "Geen baas hebben, dat is hier het belangrijkst." over de foto meer

Oranje Revolutie

De Oranje Revolutie was een lachertje. Vandaag begon de echte revolutie. Weloverwogen, kwetsbaar en menselijk. Het ging om de speeltuin. Die is stuk. Er is maar één schommel, vijf zijn er kwijt. Dus moeten de kinderen altijd in een rijtje wachten bij de schommel. Van de meeste speeltoestellen resteren slechts de fundamenten. En de gemeente repareert het heus niet. De revolutie bestond uit één heel gewone, jonge vrouw. Ze liep rond met een papiertje en een pen. En vroeg om handtekeningen. “Voor de renovatie van de speeltuin”. Als de spelende kinderen groot zijn, ziet Oekraïne er misschien anders uit. De meeste van hun ouders gingen na de Oranje Revolutie naar huis, en vergaten vervolgens dat je democratie zelf moet doen. En met elkaar.

De Joden van Lemberg (4)

‘Een parachutist belandt na zijn sprong in een boom. Hij kan er met geen mogelijkheid uitkomen. Gelukkig komt er een man langs. De ongelukkige slaagt erin de voorbijganger staande te houden. De man legt de parachutist omstandig uit in welk gebied hij zich precies bevindt en aan het eind van het betoog verklaart hij dat de parachutist duidelijk een probleem heeft. Hij zit immers met zijn parachute vastgedraaid in de boom. “U bent zeker een rabbijn”, reageert de parachutist. “Hoe weet u dat?” vraagt de rabbijn. “Omdat u veel spreekt en alles kunt verklaren, maar geen vinger uitsteekt om me te helpen”.’ (Verhaal van de Rabbijn van Lviv, uit: De Joden van Lemberg, verschijnt mei 2012, H. Zorgdrager, M. Driebergen, D. Prak)

De Joden van Lemberg (3)

In zijn kleine kamer klinkt de ijle echo van een taal die vroeger over de marktpleinen van Lviv schalde, tegen muren van eeuwenoude synagogen buitelde en in heel Europa mensen aan elkaar verbond. Een taal van de straat, waarmee koopwaar aan de man werd gebracht, werd onderhandeld, gediscussieerd. Er werden lieve woorden mee gefluisterd; veel allerlaatste woorden ook... Het Jiddisch. We ontmoeten een tengere man met een vriendelijk, gerimpeld gezicht en grijs, borstelig haar. Hij draagt sjofele kleding met versleten sandalen. Zijn rug is ietwat gebogen, maar nooit gebarsten voor de stormen van de tijd. Het is vrijdagmiddag, bijna Sabbat. Als de zon ondergaat, zullen we hem met rust moeten laten. (Uit: De Joden van Lemberg)

Vanuit Kraków bezien (2)

Hoe het met de gezondheidszorg in Kraków is gesteld? “Tak sobie”, zouden deze dames zeggen. Dat is Pools voor: het stikt van de corruptie maar vergeleken met tien jaar geleden is wat we nu hebben goud waard. Deze twee dames kijken al verder. Zij proberen in Lviv - aan de andere kant van de muur - hun collega’s te trainen. Vandaag mocht ik bij hen op de koffie, en juist door de vele overeenkomsten (dezelfde Secession architectuur, de prachtige tuin) zag ik ook de grote verschillen. Hier zijn de gebouwen opgeknapt, voldoende medewerkers en de sfeer is vredig. En wat bleek? Het vakbondspersoneel wil nu gaan staken voor meer salaris. Staken! In Lviv zijn niet eens vakbonden. Bovendien, als je duur betaalt hebt voor je eigen baan, waarom zou je dat op het spel zetten?

Halfgoden

In Polen ben je als schrijver niet alleen een invloedrijke societyfiguur, maar ook een soort halfgod. Gisteren raakte ik de graftombes aan van de belangrijkste poëten Słowacki en Mickievicz, in de crypte van de kathedraal op de Wawelheuvel in Kraków – waar zij tussen de Poolse koningen liggen. Vandaag zocht ik de Nobelprijswinnaars Miłosz en Szymborska, beide inwoners van Kraków. Ik vond mensen die met hen door de stad hadden geslenterd, met hen hadden gegeten, hen de handen hadden gekust. En ik vond er zelfs een, die mee had gedaan met de befaamde loterijtjes van de schuwe Szymborska, die zij thuis alleen voor de absoluut intieme vrienden organiseerde. Deze halfgodin hield namelijk van kitsch en prullaria - heel menselijk.

Vanuit Kraków bezien (1)

Ik was onlangs in een heel oud ziekenhuis in Lviv. Het was een gebouw uit het jaar 1900, de Oostenrijkse periode - de tijd van Sigmund Freud, vooruitgang en goede zorg voor patiënten. Iemand vertelde me dat ze hadden geprobeerd of de antieke sleutels nog passen op de deuren in eenzelfde ziekenhuis in Kraków. En zowaar! De ziekenhuizen vielen honderd jaar geleden namelijk onder dezelfde koepel. Beide steden lagen in dezelfde provincie, het Oostenrijkse ‘Kroonland’ Galicië. Het lot van de geschiedenis dreef Kraków en Lwów telkens bijeen en uit elkaar. Kraków is nu een moderne Poolse metropool met zakenleven en toerisme. Lviv is afgegleden tot een provinciestad, en ligt in een ander continent. Zelden was de muur tussen de Kraków en Lwów hoger dan nu.

Hotel Krystyna

Hoe langer je er verblijft, hoe lager de prijs per nacht. Hotel Krystyna zit vol geheime kamers, zalen en hokjes. Lukraak open je een van de eikenhouten deuren en plots ben je in weer een andere zijvleugel of eetzaal. Uit een van de ruimtes komt een gedempt kaatsend geluid; wordt daar gebiljart? Uit een andere kamer slofte een heer in badjas naar buiten; een sauna of zwembad? In een van de lange gangen hangt de geur van verse sigarenrook; een rookkamer? De portier, de receptioniste en de barvrouw wijzen je vriendelijk de gangbare wegen. Verder doen zij er discreet het zwijgen toe. Maar ze doen ook geen enkele deur op slot. Alsof ze je binnen willen lokken in hun koninkrijk van geheimen. Als je hier nog langer verblijft, wordt de prijs zo laag dat je er voor altijd zal moeten verblijven.

Heimwee

Wrocław is een heimweestad, misschien nog wel meer dan Lviv. Veel oude mensen die in Duitsland wonen hebben heimwee naar Wrocław - hun Heimat Breslau. Veel oude mensen die in Wrocław wonen hebben heimwee naar Lwów. Maar heimwee slijt. Het is steeds meer een geconstateerd soort heimwee geworden. “Jazeker, mijn grootouders kwamen ook uit het oosten,” stelde de student die ik zojuist tegenkwam nuchter vast. Voor jonge mensen in Wrocław is heimwee de gewoonste zaak van de wereld. Voor hen komt er een ander soort heimwee voor in de plaats: heimwee naar het westen. Daar kun je namelijk geld verdienen. Zelf had ik heimwee naar een heimwee-vrij Europa, zoals dat misschien ooit bestond en vanmiddag op het Marktplein weer even bestond. LUISTER

Bedrijvigheid

In een foto kun je al zoveel zien. Wat een bedrijvigheid, hier aan de centrale Nowy Świat in Wrocław. En dat in de vroege ochtend. Aan de Svobody in Lviv vind je nooit zoveel dynamische beweging, zelfs niet tijdens spitsuur. In Wrocław begeeft men zich energiek per snelle, comfortabele bus, auto of tram naar het werk; in Lviv prop je je in een rammelende marshrutka áls je al werk hebt. Wrocław heeft parkeergarages; Lviv geen enkele. In Wrocław wordt ‘gewoon’ de Metro uitgedeeld. Tenslotte moet iedereen altijd van alles op de hoogte zijn, want informatie is business. In Lviv is geen business, dus kun je het nieuws ook volgende week wel lezen. Ik krijg opeens haast. Even m’n snelle schoenen aantrekken, m’n haar in een blits kapsel en hup! Ook naar buiten.

Stempeltje

Voor ons in het wachtrijtje stond een Duitser zonder stempeltje in z’n paspoort. En dus was het hommeles. Hij stond al zeven uur bij dat rothokje, met het bevrijdende “Rzeczpospolita” pal voor z’n neus. Als je eruit gaat moet je er toch ook in zijn gekomen? Oekraiense logica die ditmaal klopt. Niet alleen het stempeltje maar ook de duur van voor een toeristenverblijf wordt tegenwoordig strikt gehandhaafd. Dat is voor veel Nederlanders een groot probleem. Bijvoorbeeld voor ontwikkelingswerkers, boeren en reisbegeleiders die voorheen even heen en weer de grens over wipten om de ‘nieuwe drie maanden’ in te laten gaan. Oekraïne begint wat dat betreft steeds meer op Europa te lijken. Die Duitser staat er waarschijnlijk nog. Foto: het naderen van de grens, Hans Bijzet

Günter Grass en varkensvlees

In zijn memoires De Rokken van de Ui schrijft Günter Grass zo weldadig over het eten van varkens dat je er honger van krijgt. In het krijgsgevangenkamp - waar niets te eten is - krijgt hij les van een medegevangene, een topkok, over hoe je de wonderlijkste varkensgerechten kunt klaarmaken. Niet alleen met de hammen, de ribben en de poten worden overheerlijke gerechten bereid, ook liflafjes als tong, snuit en staart zijn ware delicatessen. Hoe lang het moet garen, snufje peper hier of daar, scheutje wijn erbij… Alleen al de fantasie over de maaltijd helpt de arme zielen tegen de knagende honger. Reken maar dat ik op de vleesmarkt van Lviv aan Grass’ kunstwerkje terugdacht. Kijk dan toch naar deze lieve vrouwtjes. Daar wil je toch worst van kopen? Niet? foto: Hans Bijzet

Czesław Miłosz, "Miłość" (1943)

Miłość to znaczy popatrzeć na siebie / Tak jak się patrzy na obce nam rzeczy / Bo jesteś tylko jedną z rzeczy wielu / A kto tak patrzy, choć sam o tym nie wie / Ze zmartwień różnych swoje serce leczy / Ptak mu i drzewo mówią: przyjacielu / Wtedy i siebie, i rzeczy chce użyć / żeby stanęły w wypełnienia łunie / To nic, że czasem nie wie, czemu służyć / Nie ten najlepiej służy, kto rozumie. Liefde betekent naar jezelf leren kijken / zoals iemand kijkt naar verre dingen / want je bent maar één van de vele dingen / En wie zo kijkt geneest zijn hart / zonder het te weten, van vele kwalen / Een vogel en een boom noemen hem: Vriend / Dan wil hij zichzelf en de dingen zo gebruiken / dat ze glanzen van rijpheid / Het heeft geen belang of hij weet wat hij dient / wie het best dient weet niet altijd waarom. foto: Hans Bijzet

Palmpasen in Horodok

Horodok is een historisch stadje. Hier overleed in 1434 Władysław II Jagiełło, de Groothertog van Litouwen. Door zijn huwelijk met prinses Jadwiga van Polen legde hij de basis voor de eeuwenlange verbintenis tussen Litouwen en Polen. Bij ons is Horodok berucht omdat we er ooit – hartje zomer, in de buurt van de slagerij – een kerel met een bloedende paardenkop in een zak voorbij zagen stiefelen. Horodok is zo’n stadje waar de tijd alleen door de hoofdstraat voorbij raast, zonder op of om te kijken. Terwijl het prachtig ligt aan een aantal grote meren. Vandaag vierden de mensen in Horodok Palmpasen, omdat Oekraïne de oosterse kalender volgt. Bij de kerk besproeide de priester onze wilgenbundeltjes met gewijd water.

Boodschappen (1)

Ach, die fijne winkeltjes. In Polen noemen ze het nog echt kruidenierswinkel (sklep spożywczy) of "delikatesy", in Oekraïne iets prozaïscher магазин of "produkti". Je kunt er alles kopen wat je nodig hebt. Brood, fruit, chocola, chips, worstjes, meel, aardappels of drinkwater - maar wel in kleine hoeveelheden. In het centrum van Lviv is niet eens een supermarkt; je bent aangewezen op deze kleine winkeltjes. In elk winkeltje staan wel een paar vrouwen achter de toonbank. Je tuurt eerst eens goed rond, pakt het lijstje van Moeder de Vrouw erbij en dan bestel je wat je hebben wilt. Fruit wordt ouderwets gewogen op de handmatige weegschaal en met een telraam houdt men het aantal hrivna’s bij. Het is gegarandeerd goedkoper dan de supermarkt. En je krijgt er altijd een tasje bij. на здоров'я! foto: Hans Bijzet

Zhovkva

We reden ook langs Zhovkva, de meest fotogenieke stad van west-Oekraïne. Zhovkva is geheel ommuurd en aan het centrale plein staan drie oorspronkelijke kerken, plus het kasteel waar Jan Sobieski woonde. Deze Poolse veldheer maakte in 1683 bij Wenen gehakt van de Turken, reden genoeg voor de PVV de centrale hal van het Haagse stadhuis naar hem te willen noemen. In de koepel van een van de kerken is Bandera afgebeeld, de enige kerk die ik ken waar een politicus op die manier wordt geëerd. Achter het plein, bij een levendige markt, staat ook nog een prachtige oriëntaalse synagoge in origineel oud-roze. En er is een koffietentje met het beste gebak van het land – maar die was dit keer gesloten. foto: Hans Bijzet

De Bron

West-Oekraïners geloven niet in de stad. Zij zoeken het meer op het platteland of in het bos. Zij zijn trots op gepofte kastanjes en getapte berkensap, de melk “vers van de koe” en hun onbespoten fruit. Vitaliy nam me ooit mee naar zijn Bron, het platteland van Pidhirtsi. Onze buren zijn vertrokken naar ergens ten zuiden van Lviv, waar niets is maar waar zij over een week het oosterse Pasen zullen vieren. Wij reden naar het Krekhiv Klooster. De Chef Houtzagerij joeg ons eerst zijn hof uit en wees ons vervolgens de weg naar de Bron. Aan het eind van de trappen staat een prachtige witte Maagd Maria. Straks zullen mannen, vrouwen en kinderen aan haar voeten knielen. Hun jerrycans en petflessen vullen met heilig water. Om ze vervolgens mee te zeulen, terug naar de stad. foto: Hans Bijzet

"Da's zout."

Die rotgrens. De Oekraiense douanier liep doelgericht op mijn auto af. Hij vroeg me een zijvakje van de achterklep open te maken, dat ik nog nooit gezien had. Hij greep eronder en haalde een zakje wit poeder tevoorschijn. “Wat is dat?” vroeg hij met een mengeling van verbazing en triomf in zijn stem. Ik schrok me een hoedje en bleef dus kalm. “O, da’s zout”, zei ik. Dat stond namelijk ook echt op de verpakking. Zijn collega’s stroomden toe. Enge verhalen had ik al genoeg gehoord. Ik kreeg visioenen van wachten in eenzame kamertjes, een verzegelde auto, wanhopige telefoontjes... "Proeven?" stelde ik voor. Gelukkig kwam de expert. “Ja, da’s zout. Rij maar verder.” Opgelucht reden we Oekraïne in. Wat moest dat zout daar in vredesnaam? foto: Hans Bijzet (meer: lees "reacties")

Pools Palmpasen

Palmpasen in Karol Józef Wojtyła land. De auto is onze pakezel. Bij de Lakenhal op het Mariaplein scharrelen duiven, verkopers en luie toeristen rond. Daar, in Kraków, vragen we ons af in hoeverre steden aan een rivier verschillen van steden in een bos. We vinden het antwoord niet. Ergens bij Rabka dansen we in de laatste sneeuw. In Nowy Sącz kijken we over de rivier en koop je sigaretten. We luisteren naar Ben Howard en analyseren de bonte stoet reclameborden langs de weg. Op de weg naar Przemyśl gaat de houtkachel aan. Scherpe haarspeldbochten nemen ons bij verrassing de hoogte in. We rijden door, totdat de bomen en huizen zwart afsteken tegen de donkerblauwe lucht, als schaduwen van onze verbeelding. Er is een grens. foto: Hans Bijzet (Nowy Sącz)

Stepan Bandera (3)

Held werd geboren in een arme Grieks-katholieke familie in de buurt van Lviv. Zijn vader was de priester van het dorp, en ook zijn moeder was diepgelovig. Vlak nadat zij overleed aan TBC ging hij op zijn veertiende bij de padvinders. Held was ambitieus en wilde studeren. Maar de Poolse autoriteiten stonden dat niet toe voor Oekraïners. Held was woedend en werd leider van een beweging die onafhankelijkheid nastreefde. Zijn rol werd belangrijk als aanvoerder van de strijders tegen de allergrootste vijand: Stalin. De komst van het nazi-leger in 1941 betekende een bevrijding. Maar ook een mogelijke belofte: een eigen staat. Weg van het slavenbestaan, onafhankelijkheid! Ten koste van alles. (wordt vervolgd)

Stepan Bandera (2)

In 2010 riep de 'Oranje' president Viktor Joesjtsjenko Stepan Bandera uit tot nationale held. Dit tot afgrijzen van veel Oekraïners, met name in het midden en oosten van het land. Ook Polen en Israël reageerden verontwaardigd. Maar voor veel gewone mensen in Lviv kon de president niet meer stuk – Bandera vocht immers tegen de Duivel zelf, Joseph Stalin! Toch maken ook veel Lviviany zich bezorgd om zijn verering. Na de mislukte Oranje Revolutie lijken radicale tendensen onder de bevolking te zijn versterkt. Nationalistische politici wijzen graag naar hun held uit het verleden. Toch is Bandera sinds kort weer 'held-af': de allereerste maatregel die de huidige president Janoekovitsj nam, was het besluit van zijn voorganger vernietigen.