Brief aan een collega (2)

<< Je zegt dat machthebbers altijd wel een weg vinden een krant of zender te sluiten, of een reden vinden je op straat te zetten. Wat ga jij doen als je afgestudeerd bent? Er schuilt een goeie journalist in je, maar kun je straks je werk wel doen? Michnik gebruikte grote woorden. Waarheid. Vrijheid. Betrouwbaarheid. Maar jij zegt me dat in de tijd van de grote dissidenten alles veel duidelijker was: zwart en wit. Totalitarisme of democratie. Fout of Goed. Nu is alles grijs. Het is diffuus wie je vijand is. Je zei me dat de hele conferentie eigenlijk maar geklets is, “van mensen met maskers op. Even tonen zij hun goede gezicht.” Is het dan mogelijk van je vak te houden, Софія?
Lees het antwoord van Sofia hier.

Brief aan een collega (1)

Lieve Софія, was gezellig vandaag. Jammer dat je net te laat kwam voor de speech van de voormalige Poolse dissident Adam Michnik. Hij vertelde over zijn strijd voor democratie, waar journalisten een sleutelrol in spelen. Hij zat er zelfs voor gevangen. Maar ook nu hij hoofdredacteur is van de grootste Poolse krant blijft hij strijden. Tegen het Poetin-model (Staat gebruikt media) en tegen het Berlusconi-model (business gebruikt media). In Oekraïne is Staat en business hetzelfde, toch? Hier is journalistiek ‘business’. Voor wie schrijf jij, vraagt men. Wie betaalt jou? Mediabedrijven zijn in handen van mensen met economische belangen. Voor jou geen verrassing, maar ik heb moeite de consequenties te overzien. >>

Koffie en chocola!

Het kan ook goed aflopen. Speciaal voor de toerist hoort Lviv de Lembergse klokken luiden; de donkerbruine echo van koffie en chocola. Dankzij de vooroorlogse Poolse en Duitse reclameopschriften, die soms per ongeluk door de Sovjetverflaag heen piepen, ziet men dat er vroeger een levendige handel was in koffie en chocola - niet alleen in de Poolse tijd, maar vooral in de Habsburgse eeuw, toen Lemberg beroemd was om de Weense koffiehuizen. En dus is men als vanouds trots op de koffie die hier gemaakt wordt. “De beste van Europa”. Overal worden koffiehuizen en chocolaterieën geopend. Zoals deze in de Stril’tsiv Straat, nog maar een paar weken open. Zoals je ziet wacht het personeel op de eerste klanten. Kom je?

Razendsnel

De oude Habsburgse binnenstad verandert razendsnel. Vrijwel dagelijks kom ik een nieuw restaurant of café tegen. Alles voor de toeristen, die tijdens het EK Voetbal 2012 de stad hebben ontdekt. Tot verdriet van veel inwoners van Lviv, die langzamerhand de binnenstad de rug toekeren. De middenstanders – kappers, slagerijtjes, boekwinkeltjes, handeltjes in produkti – worden uitgekocht. De remont-zaakjes, waar je voor een appel en een ei je paraplu laat repareren, vind je alleen nog op binnenplaatsen. Dit handwerkwinkeltje op het centrale marktplein zet ik juist op tijd op de foto. Net als de tram, waar nu nog mensen in zitten op weg van werk naar huis… maar straks van het ene naar het andere vermaak.

Konovalets (3)

Jevhen Konovalets is een oud-officier van het Oostenrijkse leger, die in 1929 de Organisatie voor Oekraïense Nationalisten opricht. Konovalets streeft naar een "Oekraïne voor de Oekraïners" en geldt als ideoloog van de beweging. In felle politieke handvesten rekent hij af met de overheersers - Polen en Russen - maar ook met de Joden. Zijn aanhangers zijn vooral geharnaste tegenstanders van Stalin, die de Oekraïners in de jaren dertig torenhoge graanvorderingen oplegt. Daardoor komen miljoenen boeren om van de honger. Veel west-Oekraïners vechten tijdens de Tweede Wereldoorlog mee met de Duitsers, in de hoop te ontsnappen aan de terreur van Stalin.

Lees het stuk in Trouw, De Verdieping vandaag!

Konovalets (2)

Een politieke moord in Nederland? De Tweede Kamer is ontzet. Zeker als blijkt dat Stalin persoonlijk de opdracht gaf tot de liquidatie. Er volgen felle debatten in de Tweede Kamer. De NSB hekelt de misdaden van de communisten. Maar de Communistische Partij noemt Konovalets een ‘fascistische terrorist’, vanwege diens banden met de nationaalsocialisten in Berlijn. Konovalets’ opvolgers vochten vooral tegen de Sovjet-Unie, soms zelfs in dienst van het Duitse leger. Daardoor is Jevhen Konovalets nog steeds omstreden in Oekraïne. Oost-Oekraïners zien hem als verrader, west-Oekraïners beschouwen hem opnieuw als voorbeeld in de strijd tegen 'Russificatie'. wordt vervolgd


Konovalets (1)

Vandaag was ik op begraafplaats Crooswijk in Rotterdam. Want, vandaag precies 75 jaar geleden (23 Mei 1938) werd de Oekraïense nationalist Jevhen Konovalets vermoord; op klaarlichte dag, op de Coolsingel. Het was een spectaculaire aanslag: Konovalets kreeg een doos chocolaatjes van een goede kennis. Toen hij na de ontmoeting de straat op liep, ontplofte de doos - dood en verwoesting zaaiend. Sovjetleider Stalin gaf hoogstpersoonlijk opdracht tot de liquidatie; hij beschouwde Konovalets als een gevaarlijke tegenstander. Met hulp van Oekraïne-kenner en onderzoeker John Stienen reconstrueerde ik de moord, en onderzocht ik Konovalets' groeiende populariteit in West-Oekraïne vandaag. wordt vervolgd

Kinderen

Geen vrolijker land voor kinderen dan Oekraïne. Zeker in de zomer, zeker in het weekend, zeker op zondag. In de parken worden springkussens neergezet, in de warenhuizen zijn kindervoorstellingen en worden wedstrijdjes georganiseerd. Voor de Opera staat een draaimolen – dezelfde als in Jip en Janneke, een heel ouderwetse. De kinderen groeien op met zingen en volksdansen; worden daarbij in folkloristische kostuumpjes en jurkjes gestoken. De megaflatwijk Sychiv blijft niet achter. Hoe klein de flatjes ook zijn, hoe armoedig de mensen, op de kinderen wordt gelet. Eerst gaan ze mee naar de kerk en vervolgens mogen ze op de trampoline. Zo vaak als ze willen, totdat ze er misselijk van zijn!

Pryvokzalna

Zo gaat het eeuwig. Al in de vroege ochtend kolkt de pryvokzalna, bussen en marshrutka’s rammelen en sissen, spugen mensen; oude vrouwen zeulen hun grote plastic tassen de stationstrappen af, met verbeten routine; het is nog fris als zij hun matten en kleedjes uitvouwen, hun handelswaar van de dag uitstallen: petflessen met melk, van eigen koe, zelf gekweekte kool, tomaat en radijs, eigenhandig geplukte appels en ingepotte vrucht, "schoon en vers, meneer", prijzen zij zich aan - die boerinnen; zij staan daar tot in de late avond, totdat de schemer invalt, zij de balans van de dag prevelen, alles weer bijeen grijpen, die paar grivna’s bij zich steken, zich huiswaarts spoeden; de dorpen in, de korte nacht in... En zo zal het eeuwig gaan. foto: Hans Bijzet

Papa,

"Papa die meneer haalt ons vuilnis uit de afvalbak. Nou jaaaa zeg. Dat is toch smerig papa? Papa mag je in Oekraïne gewoon over het spoor lopen van de politie? In Nederland mag dat niet toch? Papa zijn hier bloemen? Waarom zijn hier geen bloemen?! Papa waarom vegen die oude omaatjes de grote weg schoon? Dat is toch zielig? Papa mogen auto's in Oekraïne gewoon op de stoep parkeren? Papa kijk dááár zijn bloemen, mag ik deze bloemen plukken van de politie? Of kom je dan in de gevangenis? Papa in de gevangenis in Oekraïne gaan ze alle mensen dóód maken hè? Papa gaan we nu naar de speeltuin? Als dat jongetje m’n schep maar niet stukmaakt. Dag mag niet van mij papa."

Schat

Ik weet zeker dat Zjovkva zal voortbouwen op haar rijke historie. Alles is er nog. Zoals de residentie van Koning JanSobieski (die de Turken versloeg). Vijf schitterende kerken in de ommuurde binnenstad en zes lieflijke kloosters in de omgeving. Zjovkva kan bogen op een culturele historie van Joodse filosofen en schrijvers. In de zeventiende eeuw al waren er zes Joodse drukkerijen in de stad, met klanten in Antwerpen en Amsterdam. Logisch dat de synagoge is omarmd door het World Monuments Fund - met als nobel doel dat het gebouw niet instort. Daardoor is het mogelijk ooit iets heel moois te doen met het gebouw. En: Zjovkva is mooi gelegen, op de route tussen Lwów en Warszawa. Een schat tussen de groene heuvels. foto: Hans Bijzet

Het lied van Clara en Valentin

Je luistert naar het sinistere refrein van getallen, “van de vijfduizend overleefden er vijftig”, je gruwelt bij coupletten van verwoesting en dood… Maar er zijn altijd enkele solisten die hun eigen muziekstukje componeren. Een verhaal zingen van overleving, heldenmoed en liefde. Valentin, een dappere winkelier in Zjovkva, liet Clara en haar ouders bij hem onderduiken. Twintig maanden lang zaten er vijftien mensen verstopt, in een hol onder zijn huis. Soms waren er zelfs Duitse soldaten ingekwartierd. Onlangs werd het dagboek van Clara uitgegeven. Het boek getuigt ervan, dat er soms dappere en goede mensen zijn. Waarvan je weet, dat als zij er niet waren geweest, dat dan de wereld voorgoed de Opera van de Hel geworden was.

Aanwezig

We hadden geluk. We werden binnen genodigd door een man die van de synagoge houdt. Daar, in het Joodse gebedshuis van Zjovkva, zou ik de hele week kunnen blijven. Om na te denken. Om de stenen te betasten die ouder zijn dan ik, om me te laven aan die vreemde, oeroude lichtval. Om m’n ogen mee te laten bewegen met de gewelven, ze te verliezen in de romaanse ramen, of in het ronde gat boven het ooit zo fraai beschilderde deurportaal. En ik deed een ontdekking. In dat schuldige gebouw, in de afwezigheid van de mensen en hun cultuur, in de schrikwekkende leegte - terwijl het vocht vreet, de Tijd monsterlijk toehapt - was in de zachte stem van deze kleine man, die verlegen lachte als hij over de allerergste dingen vertelde, God aanwezig. foto: Hans Bijzet

De gebedshuizen

Wat heb je met Joden? Ik houd van de bouwstijl van de gebedshuizen, zeg ik dan. Welke gebedshuizen bedoel je? Nou, neem deze, in Zjovkva. Dat is toch prachtig? Een fort-synagoge in Renaissance-stijl, met barokke elementen; oer-Europees en toch vreemd oriëntaals. Ooit stond er in elk stadje zo’n eentje te pronken, naast de Grieks-Katholieke en de Roomse kerk. Ooit stikte het hier van de sjtetls. Totdat in 1,5 jaar tijd in deze relatief kleine omgeving zo’n 1,5 miljoen mensen werden doodgeschoten. Dorpen werden platgebrand, synagogen opgeblazen. De laatste gebedshuizen zijn verworden tot bouwval. Ook in Zjovkva vreet de tijd gretig aan de kolossale eeuwenoude wanden. Toch gebeurt er meer, zo ontdekten we. foto: Hans Bijzet

Lembergs raffinement

Schoeisel maakt de vrouw, haar voeten getuigen van wie zij is. Ook hier worden kuiten getraind, wil zij hoog op de benen staan. Maar hoerige hakken in Lemberg? Wat denk je wel. Hier draait alles om het laagste deel van de wreef. Daar worden de teugels van haar voorkeuren gevierd, wordt de blik naartoe gezogen. Steentjes, strikjes, roosjes, gevlochten bandjes. Lembergs raffinement, verfijning zonder eind, je zintuigen onder hoogspanning. En dan goudkleurige gespjes om de enkel, nonchalant gesloten... Zelf vind ik het ’t mooist als de schoen de wreef dekt, maar de onderste rand juist deels open is. Dat de teentjes tevoorschijn wippen, maar de nagels juist net niet zichtbaar zijn. Snap je? Schoonheid luistert nauw.

Sovjetwijken

In de warmte van het seizoen struin ik liever in Sovjetwijken rond. Sovjetwijken? Je weet wat ik bedoel. Blokken van grijs beton, met aftandse balkons, uit een zekere periode. Hoe hoger de flats, hoe minder auto’s voor de deur. Armoe. Altijd ergens een jankende hond, een dronken buurman. Toch lonkt de luwte tussen de hoogbouw. Daar, weg van de razernij van de allee, spelen kinderen, schoffelt oma tussen haar kolen, probeer je de geuren van de bloesem en zeep uit elkaar te houden; het wasgoed hangt te drogen. Een transistorradio kraakt, getok-tok-tok van kippetjes, ver weg een monotoon gezaag… Er zijn duizelingwekkend veel Sovjetwijken in de wereld. Gelukkig zijn ze allemaal ongeveer hetzelfde. foto: Hans Bijzet

Liefdevol

Je daagt ons uit. Probeert ons te verleiden door je meest aanlokkelijke kant te tonen. Maar je vergist je in ons. Want we hebben ons schrap gezet. We weten dat je ons vluchtig geluk wilt geven. Maar wij zijn van de lange adem. Wij erkennen je schoonheid, maar proberen je wezen te doorgronden. Zoals vandaag, als we je in beelden vangen die zich niet eerder lieten vangen. Aan het eind van de dag klimmen we de toren op. Je ligt neergevlijd op een zacht, groen tapijt. Je bent weerloos en mooi. Maar ook verbijster je ons, wekt onze deernis op. Wees niet bang. We zijn vastbesloten grip op je te krijgen. Maar we hebben geduld met je, en werken liefdevol.
foto: Hans Bijzet

Christus is verrezen

De hele dag hadden de mensen rondgesjouwd met Paasmandjes. Ook wij waren naar de kerk gegaan, waar de priester ons voedsel had gezegend: paasbrood, eieren, ham en kaas. Ook wij werden gezegend – de spetters op ons gezicht. Aan het eind van de lange dag werd het even stil op de straten. De mensen gingen rusten. Maar midden in de nacht, rond half 3, werd ik wakker van koorgezang. Ik kleedde me aan en liep naar beneden, een bomvolle kerk in. Biddend, zingend en wakend brachten de mensen de nacht door. Pas tegen de ochtend was het afgelopen. Morgen, als wij ontwaken, zullen we eten en drinken van het gezegende voedsel uit onze mandjes. Христос воскрес! Воістину воскрес!

Plasjenitsa

Goede Vrijdag was een warme dag. Tot diep in de avond stonden er rijen mensen voor elke kerk in Lviv. Zij wachtten op het moment dat zij de Plasjenitsa mochten kussen – een doek met een geborduurde of geschilderde afbeelding van de dode Christus. Geduldig en biddend wachtten de mensen tot zij aan de beurt waren. Dan knielden zij voorzichtig voor de glasplaat, met daaronder het doek. Hartstochtelijk kusten zij het dode lichaam van de Zoon van God. Van een afstandje keken we toe. We zagen de mensen na afloop hun kussen uitwissen, door met een doekje over de glasplaat te wrijven. 's Nachts onweerde het, met felle flitsen en donderslagen. Daarna de stilte, het wachten op het ochtendgloren, het Paasfeest.

Corruptiebestrijding

In Oekraïne was gerechtigheid en moraliteit decennialang uitsluitend bij de Partij te vinden, niet bij het individu. Maar de Partij bleek door en door misdadig. Daardoor is moraliteit vernietigd. En de morele mensen zijn uitgeroeid. Het is de kunst een moreel leerproces in gang te zetten… Mijn lessen vandaag van twee filosofen die in Lviv de corruptie bestrijden. Kun je als individuele ambtenaar iets doen tegen het systeem? Wat kun je veranderen, zonder acuut op straat te worden gezet? Hoe doe je recht aan de ander? Ze denken dat het in Lviv moet beginnen, als Europese stad. En ze ontmoeten ambtenaren, die spijt hebben – meer dan spijt, van hun corrupte gedrag. (foto: minister Timmermans afgelopen week in Kiëv in gesprek met president Janoekovitsj)