Koffiehuis

Koffiehuizen! Daar is deze stad beroemd om. Een overblijfsel van de tijd dat Lemberg een provinciestad was van het Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk - en misschien wel dé reden waarom Europeanen zich altijd zo thuisvoelen in Lviv. Je vindt ze overal. Schuin achter de Weense Opera kun je op de bovenste verdieping van het Magnus winkelcentrum koffie drinken met een uitzicht over de negentiende-eeuwse rode daken. En meteen achter het standbeeld van Shevchenko -het absolute centrum van de stad- bevindt zich het Wiener Kaffeehaus. Bij de mokka, cappuccino of espresso bestel je honingtaart, zoete-kaas-taart, maanzaadtaart of chocoladetaart. Of eet er nalesniki bij, kleine pannenkoekjes met jam - of maanzaad met honing. Lekker man.

Kamianets-Podilskyi

Kamianets-Podilskyi. Ooit van gehoord? Dit is de burcht die bij de stad hoort. Kamin betekent ‘steen’. Podilsky is de historische regio, waar de bijbehorende stad de hoofdstad vormde. De Polen probeerden hier de Tataren en de Turken af te houden en ooit waaide op deze brug de hoed van het hoofd van tsaar Peter de Grote. Eeuwenlang was er een Armeens, Oekraïens, Joods en Pools bastion in de stad. In 1941 vond hier de eerste grote massamoord van de Holocaust plaats: in twee dagen tijd werden 24000 joden vermoord. Later werd de burcht gebruikt als gevangenis voor Oekraïense nationalisten. Nu zwerven er enkele toeristen en toeristenjagers rond, die elkaars blikken mijden. En: de eerste sneeuwvlokjes.

Czernivtsi

Op de een of andere manier past het bij deze stad – Czernivtsi. Om plotseling een Nederlander tegen het lijf te lopen die getrouwd is met een Oekraïense uit de Krim. Die webdeveloper is en werkt met jonge, gemotiveerde Oekraïnse website-bouwers. Die voorstander is van Esperanto als wereldtaal en Anastacia ontmoette op een Bahá'í-conferentie – de jongste wereldreligie. Tussen filterkoffie en plakjes kaas door gaf Pim zijn kijk op de toekomst. Ons pensioen is straks niks waard (Eurocrisis), dus kun je beter buiten Europa een huisje kopen met een flink stuk grond. Daar kun je je eigen groente op verbouwen. Tot afgelopen eeuw was Czernivtsi - Czernowitz - Cernăuţi altijd al een melting pot van culturen, talen, religies. Van nieuwe ideeën en prachtige kunst. Czernivtsi is terug!

Eindeloos

Doe je ogen dicht en stel je eindeloosheid voor. Weet je eigenlijk wat dat is: eindeloos? Een bedrijf met 85.000 hectare aan land komt in elk geval in de buurt. Een slordige twee keer Noordoostpolder aan Zwarte Aarde. Stel je daar tegenover een boer in Nederland voor. Hij draait en keert met zijn machine – en draait elke euro drie keer om. Maar hier is ruimte en goede grond, als je er maar iets mee doet. Willem liet de eindeloosheid aan mij over, en legde me kraakhelder uit hoe hij de grond bewerkt. Over de fijne korrel, zaadgoed, gewasbescherming, mest en machines. Harde feiten en gelukzaligheid: hij bestelt nu een nieuwe machine, zodat hij vier ruggen aardappels tegelijk kan rooien.

Chortkiv

Het busstation van Chortkiv. Ik probeer een foto. Omdat ik een gestold beeld nodig heb. Omdat ik hier altijd zou willen blijven. Om één van de wachtenden te zijn - onderdeel van het tafereel van gewoonte en onverschilligheid. De volgende sigaret aan te steken met de vorige. M’n handen te warmen aan een kartonnetje koffie. Toe te kijken hoe de rammelende busjes komen en gaan. Hoe de omroeper in zijn kantoortje vastgegroeid lijkt achter zijn eikenhouten bureau. Maar ik verraad mezelf. Omdat ik de enige ben die moet grinniken als ik plotseling luid het bekende hikkende / pruttelende geluid hoor: een SMS’sje interfereert met de microfoon van de omroeper. Het hele busstation hoort het - niemand kijkt ervan op.

שלום־עליכם

Mark Twain noemde zichzelf ooit de ‘Amerikaanse Sholom Aleichem’. De beroemde Jiddische schrijver had dezelfde humoristisch stijl, ook voor volwassenen én kinderen. De musical Fiddler on the Roof ("If I Were A Rich Màààn, yubby dibby dibby dum") is gebaseerd op zijn boek. In 1906 woonde Sholom Aleichem hier, op Kotlyarska straat 1 in Lviv. In het toenmalige Lemberg wachtte hij op een visum voor emigratie naar Amerika. Bij speculaties op de beurs had hij zijn hele vermogen verloren... Daarbij dreigden er voortdurend pogroms tegen de Galicische Joden. Zijn wijsheden: "Hoe beroerd het ook gaat, je moet doorgaan met leven, ook al ga je eraan dood" en "Het leven is een komedie voor de rijke, een tragedie voor de arme". MUSICAL!

Helend theater

Theater om pijn uit het verleden te verwerken. Het bestaat! Op het podium wordt een conflict neergezet, gebaseerd op reeële problematiek. Daarna wordt het publiek uitgenodigd om zelf ‘in te springen’, mee te doen. Op die manier kunnen de deelnemers zich inleven in de situatie, en zelf op zoek gaan naar een oplossing. Doel: verwerking en ‘heling’. De methode wordt op veel plekken in de wereld gebruikt – en is gebaseerd op het "Theatre of the Oppressed" van de Braziliaan Augusto Boal. In Oekraïne heb ik veel ontwortelde mensen ontmoet. En gemeenschappen met diepe sociale problemen. Het komende jaar wordt het hier geprobeerd. Zou het werken? Ideeën welkom! (foto: bedenker Boal aan het werk)

Spuugzat

Uit een talkshow, vandaag: “Ik kan mijn eten niet betalen.” “Dan ga je toch zakendoen?” “Maar ik ben niet corrupt genoeg.” “Dan ga je toch in de politiek?” “Maar dat zijn bandieten.” “Dan ga je toch stelen?” “Dan stoppen ze me in de gevangenis.” “Maar dan steel je toch gewoon héél veel?” “Dat is een goed idee!” Oekraïners zeggen: politici = bìznismen = bandieten. Dus is de nieuwe belastingwet alleen goed voor de oligarchen. Zo werkt het, wat doe je eraan? Toch demonstreren tienduizenden kleine ondernemers vandaag op het Onafhankelijkheidsplein – exact zes jaar na de Oranje Revolutie. Als je écht vindt dat je machteloos bent, demonstreer je niet. Denk ik dan. Er zal niks veranderen, maar velen zijn het spuugzat.

Gaslamp

Het is doodstil in de Vulica Virmenska, de Armeense straat. Frank maakte deze foto met zijn Panasonic DMC-T27, met een belichtingstijd van 1/8 seconde en een ISO-snelheid van 400. Het had niet gehoeven. Het had veel langzamer gekund. Want deze stad heeft geen haast. In deze stad is de tijdsbeleving anders. Misschien is het nog steeds wel 1853, het jaar van Lemberger Ignacy Łukasiewicz. Hij zorgde ervoor dat de straten van deze Habsburgse provinciestad met de gaslamp werden verlicht - als eerste in de wereld! Ja, het is aantrekkelijk de stad geen toekomst toe te wensen. Te wensen dat het bleef. Lemberg is een heimweestad – een betere omschrijving hoorde ik nog niet. Heimwee naar vandaag. En naar je eigen eeuwigheid.

Volksliedjes

Drie jaar geleden hoorde ik voor het eerst haar lage, ietwat hese stem. Nu passeer ik haar dagelijks, op de hoek van mijn Doroshenka-straat en Svobody prospekt – misschien wel het drukste punt van de stad. Midden tussen het verkeersgeraas, trams, toeterende auto’s, gehaaste voetgangers en wegwerkzaamheden zingt ze haar liederen. Het zijn Oekraïense volksliedjes. Vandaag stond ik een tijdje te luisteren: ze gaan over ‘het kleintje in het dorp’ of ‘jij die op een dag plotsklaps verdween’, dat soort. Als je een paar grivna’s in haar tasje stopt, moet je haar hand even aanraken. Ze is namelijk blind. Ze knikt dan even om je te bedanken en ze verhuist het geld van haar kleine aktentasje in een diepere plastic zak. Het liedje hapert dan altijd even.

Raket!

Tatadaaa! Vergane Sovjetglorie! Je kunt hier je lol op. “Aan uw linkerhand ziet u het potsierlijke marmeren monument voor de gevallen helden die streden tegen het fascisme, als u rechts kijkt is het zoveelste geraamte van een kolchoz te bewonderen. En achter dit betonnen Kulturpalast staat het standbeeld van Lenin - juist, dáár, middenop dat onmetelijke plein - let u even op de hamer en de sikkel? Dat vervallen kolos is een voormalige wapenfabriek. En als we nu in dit afgelegen bos rechtdoor gaan zouden we zo een raketschacht inrijden. De raket was op het westen gericht, maar niemand wist dat ‘ie hier lag.” U kunt zich nog aanmelden voor de tour. (foto: voormalige raketopslag in de buurt van Novovolynsk)

Belastingwet

In Kiëv protesteerden gisteren 40.000 eigenaars van kleine en middelgrote bedrijven tegen een nieuwe belastingwet. Voor grote ondernemingen pakt de wet gunstig uit, maar voor kleine bedrijven wordt de belasting vijf tot twintig maal verhoogd. Veel ondernemers in Oekraïne vrezen onmiddelijk faillissement. Premier Azarov wijst op de miljardenleningen die het IMF aan het land heeft verstrekt. De belastinghervorming zal de schatkist meer geld opleveren en is dus noodzakelijk. Tegenstanders denken dat de overheid de greep op de middenstand en het bedrijfsleven wil versterken. Massale demonstraties zijn in Oekraïne nog steeds uitzonderlijk. Volgens premier Azarov zijn de protesten het bewijs dat het land een democratie is.

W’s

Wie ben je? Wat wil je? Op welke manier kom jij aan je eten? Waar ben je, weet je dat eigenlijk wel? Wanneer sta je weer op? Waardoor ben je hier gekomen? En waarom?
Want wie was je vroeger? Wat wilde je met je leven? Welke mensen verlieten je? Waar werd je geboren? Wanneer wist je dat het niet meer ging - waardoor liep het mis? En waarom?
Wie ben ik, ten opzichte van jou? Wat kan ik je eigenlijk geven? Welke weg leidt hieruit - is die er? Waar kun je naartoe? Wanneer zie ik je weer terug, ooit? Waardoor zou ik ooit terecht kunnen komen, waar jij nu bent? Waarom zou ik me dat af moeten vragen? Wie heeft hier antwoorden op?... Wat.. welke ..waar.. waarom.. w..w.. w..

Borsjt

Etenstijd!! Vandaag eten we borsjt: rode bietensoep. Men neme 500 gram gekookte en geraspte bieten (zonder schil); een grote gesnipperde ui; een liter krachtige runderbouillon, bij voorkeur met vlees; een deciliter zure room; zout en gemalen witte peper. Biet en ui worden aan de bouillon toegevoegd. Het geheel even aan de kook laten komen, waarna de hittebron kan worden getemperd en alles gedurende vijftien minuten zachtjes moet trekken. De soep wordt met zout en peper op smaak gebracht en opgeschept. In ieder bord wordt een wolk room geschonken. Geprakte en gekruide eieren en een enkel augurkje erbij serveren. Eet smakelijk! Smachnoho!

Sensatie

Als ik ergens van houd in dit land, dan is het de verborgen schoonheid en de verrassing. Achter gordijnen, achter oude eikenhouten poorten, achter de dagelijkse coulissen van sleur en stress – daar vindt je de mooiste dingen. Veel kroegen durf je niet te betreden, omdat je denkt een boeventent of simpelweg niks aan te treffen. Maar als je toch de drempel overgaat, ben je altijd verrast. Een prachtige salon, een vriendelijke waardin of een uitstekende maaltijd. Ook de binnenplaatsen zijn vaak boordevol sensatie. In Kiëv vonden we een hok met vier reusachtige raven. Ze zijn een halve meter groot en hebben een levensgevaarlijke snavel ter grootte van een flinke mannenduim. Ze vreten aardappels, levende kuikens en salamiworsten.

Halt

"De toekomst van Oekraïne hangt af van hoe Europa reageert. Als jullie je ogen sluiten voor wat in Oekraïne gaande is, zullen de consequenties heel ernstig zijn. Waar was het Westen toen Rusland een deel van Georgië innam? In Oekraïne is de passiviteit van Europa heel hard aangekomen. Het wordt gezien als stilzwijgende goedkeuring voor de expansiedrift van Rusland. Wat is de volgende stap van Moskou? Willen ze de Krim annexeren? Ook in Transnistrië (deel van Moldavië) hebben ze troepen gestationeerd. Europa moet de Russen nu een halt toeroepen, als het een Derde Wereldoorlog wil voorkomen." (Katerina Yushchenko)
Foto: Kiëv Pechersk Lavra met de flats op de oostoever van de Dnjepr

First Lady

Kateryna Yushchenko is nog steeds een echte First Lady. Warm, persoonlijk en heel wijs. Misschien bestuurde zij het land de afgelopen zes jaar wel, in plaats van haar echtgenoot – die voortdurend gekweld werd door ruzies, onmogelijke bondgenoten en een land vol trauma’s. Ze ontvangt me in zijn voormalige campagne-hoofdkantoor. We spreken over de toenemende druk op intellectuelen, de taalstrijd, de spirituele kracht van Oekraïne en de toekomst – die in de handen van Europa ligt. Morgen meer daarover. Nabij het kantoor wordt gebouwd; de omgeving werd verwoest door een bom. Moordaanslag nummer twee -waarbij haar man vergiftigd werd- wordt onder de nieuwe regering zoetjesaan in de doofpot gestopt.

Vol

"Ga terug naar je dorp!" In een razend tempo zuigt deze metropool het platteland van Oekraïne leeg. Kyiv telt officieel drie miljoen inwoners, maar in werkelijkheid zijn het er minstens twee keer zoveel. Dasha kan er razend van worden. "Neem een flinke aanloop en beuk jezelf zo hard mogelijk de marshrutka in. Kleine kans dat je mee kunt. Onlangs hebben ze op het treinstation zelfs 'pushers' ingezet: een soort uitsmijters die zoveel mogelijk mensen de trein inwerken." Zelf probeer ik ’s middags de metro te nemen: onmogelijk. Ik stap in een taxi. In de urenlange file – op één van de zeven heuvelen van de stad – kijk ik verbijsterd naar de eindeloze hoogbouw op de oost-oever van de Dnjepr. Sommige steden zijn te groot en te vol.

Genezen 2

Vervolg: ..Haar dochter die ze niet volgens haar cultuur en geloof kon opvoeden, omdat je dan naar Siberië werd gestuurd. Het pensioen van slechts 8 roebel, dus maar pruimen en kersen verkopen in de stad. Urenlang lopen naar het station, met zeventig kilo fruit op de rug. De dagenlange treinreis in een goederenwagon, naar Sint-Petersburg. Om erachter te komen dat al het fruit verrot was en met lege handen terug te keren… En nu..? De Slowaakse TV laat haar zien dat een handvol kilometers verderop – in Europa – de mensen wel medicijnen krijgen. Haar been ligt vreemd scheef onder haar lichaam. Het brak twee jaar geleden, maar wie heeft hier nou geld om naar de dokter te gaan? Olena leeft nog, is 88 jaar. Waar zij sprak en sprak en sprak, gingen wij er langzaam aan kapot...

Genezen 1

Het project 'De geschiedenis genezen'. Deze vrouw hield nooit meer op… De oorlog. De bevriende joodse familie die werd afgeschoten. De echtgenoot die ze vond, ondanks dat er amper mannen over waren. De Russische kogel die in zijn been bleef zitten. De schamele uitkering die hij kreeg van het Hongaarse leger, die de Russen hem weer afnamen: hij had immers tegen de Russen gevochten? De vreselijke Kolchoz. Haar dubbele werktijden omdat haar vader invalide was – ze werkte in zijn plaats. Iedere dag van 6 uur ’s ochtends tot 9 uur ’s avonds, en dan het huishouden. Slaaptekort, jarenlang maar 3 uur per nacht. De groente die ze zelf verbouwden werd ze afgenomen, net als de landbouwwerktuigen - en ook de koe, die zo aan hun gewend was dat ze stierf…

Roethenen

Natalia kleedt zich in het zwart, want ze is nog in de rouw: haar vader is onlangs overleden. Dankzij hem weten de mensen in het dorpje Lokhove (Trans-Karpaten) nog wie ze zijn: Roethenen. En dankzij hem kan Natalia deze foto van haar grootmoeder aan ons laten zien. Haar vader bewaarde stiekem het archief van de eeuwenoude Roetheense dorpscultuur: boeken, taalschriften en voorwerpen. Als de communisten erachter waren gekomen was ook hij gedeporteerd, zoals de meeste Roethenen. Hun cultuur was immers "staatsgevaarlijk". Nu leren de kinderen van Lokhove weer iedere zondag Roetheens – een Slavische taal met Duitse en Tsjechische invloeden. Doordeweeks kan dat niet, want officieel wordt hun taal nog steeds niet erkend.

M06

"You can check out anytime you want, but you can never leave…" Op het kruispunt van ons leven reisden we over de M06. De weg voerde ons langs hoge toppen en peilloze diepte - helder licht en dichte mist… De éne reisgenote vertelde dat ze in het buitenland zou willen wonen, als ze maar kan terugkeren zodra ze dat wil. De andere reisgenote vertelde dat ze vrijheid zoekt, maar ook geborgenheid wil. En ik…? De M06 voerde me vooral naar mezelf, alweer naar mezelf - en naar ontmoeting met de ander. We zeulden heel onze levens met ons mee: een telefoongesprek, de belofte voor middernacht thuis te komen, een ongeopende fles… We waren overal en nergens, en gelukkig - we vonden de weg terug. (foto: M06 Karpaten)

Kip

In Lviv overleefden 832 joden de Holocaust. Waaronder 'nazi-jager' Simon Wiesenthal en rabbijn David Kahane, die een beroemd dagboek schreef over het getto van Lviv. Maar ook deze rabbijn, waarmee we gisteren uit eten gingen. Hij werd drie maanden voor de oorlog geboren. Zijn moeder was verpleegkundige en wilde maar één ding: gewonden verzorgen in het Rode Leger. Dus bracht hij de eerste vijf jaar van zijn leven door tussen verminkte soldatenlijven. Terug in Lviv groeide hij op onder het communisme. Op een dag kwam hij thuis van school. "Mama, ik ga alle kapitalisten vermoorden." "Maar jongen, wou je tegen miljarden mensen strijden? Hier heb je een mes. Slacht eerst maar eens een kip voor me."

Identiteit

De pastor van de Armeense kerk en zijn vrouw Elena overleefden de oorlog in de Armeense enclave Karabach. Nu wonen zij in Lviv (Լվով), waar afgelopen eeuw alle Armeniërs zijn verbannen of uitgeroeid. En wat doen ze? Ze stellen zich open. Zelden zag ik mensen zó bewust van hun wortels, hun cultuur en hun religie – en tegelijkertijd zó open naar anderen. Iedereen mag lid worden van de Armeense kerk. Andere talen zijn welkom in de liturgie. "Een christen is niet bang om zijn identiteit te verliezen. En als je geen angst hebt, kun je de ander accepteren. Dan zal de ander ook jou accepteren." Sterk. En dat in Oekraïne, wanhopig op zoek naar identiteit. Maar ik zou deze mensen ook kunnen vragen voor een gastcollege in Nederland...

Vitaal

Heus, alles is er nog. Niet alleen de mozaïeken, de sobere iconen en de eeuwenoude kruisen van steen. Maar ook de mensen. Misschien is hun aanwezigheid wel sterker dan ooit. Omdat ze de verhalen meenemen. Verhalen over een vitaal, multicultureel Europa en over een stad, rijk aan culturen, religies en invloeden. En omdat ze ondanks alles toch 'terugkeerden' – al kwamen de meesten 'voor het eerst'. Deze Armeniërs hadden hier geen voorouders, maar kwamen toch. Omdat hier altijd al Armeniërs waren. Omdat hier een beroemde, stokoude Armeense kerk staat. En omdat het in de Kaukasus oorlog is en hier niet. Zo komen mensen altijd al naar Lviv. "In Lviv hebben ze altijd van ons gehouden, tot op de dag van vandaag."

"So sind die Leute"

Ostarbeiterinnen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden Oekraïense vrouwen en meisjes met duizenden tegelijk naar Duitland versleept, om te helpen in de huishouding. Zoals de toen 14-jarige Maria – nu 82 jaar. Het hielp dat ze zichzelf thuis (ergens ten oosten van Kiëv) al een beetje Duits had geleerd. Eerst werd ze bij een gezin in Bonn in huis te werk gesteld en toen ergens op het platteland. Na jarenlang gescheiden te zijn van haar familie kwam ze terug naar Oekraïne en ging in Lviv wonen. Het scheelde maar een haartje of ze was naar Siberië afgevoerd, wegens 'landverraad'. Ze had immers de Duitsers geholpen? Jarenlang roddelden mensen nog over haar, uit pure 'nijd'. "Warum..? So sind die Leute…"