Einde en begin

Beste lezer,
Zoals je hebt gemerkt is deze weblog beëindigd.
Vanaf April 2014 is mijn nieuwe website in de lucht, evenals mijn nieuwe blog - ontworpen door Annelies Stern.
Vanaf april doe ik verslag van De Terugkeer van Midden-Europa, vanuit de steden Krakau (Polen) en Lviv (Oekraine).
Polen is een modern land geworden en neemt met zelfvertrouwen haar plaats in Europa in. Oekraine is een front geworden tussen oost en west.
Je kunt m'n updates ook blijven volgen via Twitter.
Michiel

Euromaidan (3)

Plotseling zijn er in het hart van Kyiv twee demonstraties, symbolisch gescheiden door gehelmde agenten. Op Euromaidan staan de mensen uit het westen van het land. Zij bukten ‘slechts’ vijfenveertig jaar onder Sovjetbewind, hoorden ooit bij Europa - hun ouders kunnen uit eigen ervaring vertellen wat ondernemen is. Tweehonderd meter naar het noordoosten kom ik op het Europaplein. Daar staan de mensen die ruim zeventig jaar geïndoctrineerd werden door communisme. Zij zijn gekomen omdat de bus nu eenmaal rijdt, omdat de chef zegt dat het moet. Hen rest nog maar één angst: de angst voor chaos. Dat zij naast zichzelf ook nog hun inkomen of pensioen kwijtraken.
Foto: pro-Janoekovitsj demonstratie in Kyiv, 14 december 2013

Euromaidan (2)

'Hou op met slaan. Stop met het slaan van onze studenten. Stop met het slaan van de onze journalisten. Stop met het slaan van onze burgers die tonen dat jullie ons slaan. Stop met het slaan van de organisatoren van onze opstand. Europese Unie of Rusland? - Stop met slaan! Janoekovitsj weg? - Stop met slaan! Stop met het bloedvergieten. Stop met de willekeur. Stop met de rechteloosheid. Zolang jullie blijven slaan, gaan wij de straat op.'
(Foto: Journalist Tetyana Chornovol, die afgelopen Kerstnacht in elkaar werd geslagen door onbekenden. Ze publiceerde gisteravond kritisch over het buitenhuis van de minister van Binnenlandse Zaken, die nu op last van president Janoekovitsj de molestatie onderzoekt.)

Euromaidan (1)

'Kom Lvivianen! Kleed je warm, grijp je vlaggen en je vaandels, neem je zonen en je dochters bij de hand - op naar Kyiv. Laat de priesters en de zusters de bussen bestijgen; we zullen tenten omtoveren tot gloedvolle kathedralen, het plein vullen met koorgezang, de muren van de stad bekleden met iconen. We stoken vuren en werpen barricades op, we zingen volksliederen en hymnen, we voeden ons met brood en borsjtsj - volgens eeuwenoud recept, overgedragen van moeders op zonen, onaangetast door het leven in de stad. Het Maidan is van ons, Lvivianen, van ons! En als het licht van de lente nadert, dan zijn we er nog. Dan tooien onze meisjes zich met bloemenkransen, en gaan we dansen in rijen, dansen op het plein.'

Ontsluieren

Geen stad ter wereld waar nog zoveel geheimen te ontsluieren zijn. Владислава neemt ons mee naar het woonblok van een vriend, wiens buurman van nr. 8 onlangs in zijn kelder deze curieuze plafondschildering ontdekte. Achter de opgeslagen aardappels en houten balken kwamen Hebreeuwse letters tevoorschijn; de Tien Geboden van Mozes, omklemd door twee vervaarlijke Lembergse leeuwen. Hij wilde er eerst maar gewoon overheen kalken, maar gelukkig waarschuwde de vriend van Владислава dat dit weleens een bijzondere vondst kan zijn. Deskundigen breken momenteel hun hoofd over de geheimzinnige plek onder de grond - wellicht een schuilplaats tijdens de Shoah?
Foto: Dolph Kessler (lees meer)

De nieuwe tram

Al een jaar verdiepen we ons in het tramnetwerk van Lviv, de geschiedenis ervan en de toekomst. Kan de tram de concurrentie met de marshrutka en de lijnbus aan? We hopen hartstochtelijk van wel, want nergens past de tram beter in het straatbeeld dan in Lviv - wist je dat de tram aan het eind van de negentiende eeuw eerst in Lemberg werd getest voordat hij in Wenen werd ingevoerd? Voor ons werd vandaag een nieuw hoofdstuk tramgeschiedenis toegevoegd, want vandaag zien we haar voor het eerst; de nieuwe tram. Dit is ‘m. Gebouwd door Electron, de fabriek in Lviv die in de Sovjettijd televisies maakte. Een hoogsteigen Lviv’s product dus. Lichtjes zoemt hij langs vergane Habsburgse glorie.
Foto: Dolph Kessler (lees meer)

Gastvrijheid

Bohdan is er maar eentje. Een van die Lviviany die de deur voor je openhoudt, als je zijn huis betreedt. Die verse, warme koffie voor je maakt en daarvoor zijn kopjes uit de porseleinkast haalt. Die wodka voor je inschenkt, of cognac. Die vraagt waar je in vredesnaam mee bezig bent - waar je naar zoekt, want de bezoeker van Lemberg zoekt iets, is altijd naarstig op zoek. Die een tipje van een sluier oplicht van zijn eigen leven; niet meer dan een tipje want dat zou je niet aankunnen. Die als je vertrekt nog even beleefd met je mee naar buiten tijgt, het trappenhuis af. Die dan nog even het klimaat voor je duidt - zegt dat de sneeuw nu snel komen gaat, dan vormelijk huivert, je nog een knipoog nageeft. Die knipoog, die je zo ongelofelijk nodig hebt in Lemberg.

Lemberg en Joseph Roth (2)

'De polyglotte kleurenrijkdom van de stad Lemberg is in de vroege morgen nog in halve sluimering, al in halve wakkerheid. Jonge boerinnen met korven rijden in karren door de hoofdstraat, het ruikt naar hooi. Een draaiorgelman speelt een volkslied. Stro en haksel zijn over de rijweg gestrooid. De dames die naar de Konditorei gaan, dragen de laatste toiletten uit Parijs, kleren die de aanspraak maken creaties te zijn. In de zijstraten worden tapijten gestoft. Adam Mickiewicz, de grote Poolse dichter, staat in het midden van de straat. Kaftanjoden patrouilleren bij zijn voeten, de wachtposten van de handel. Een man met een zak over zijn rechterschouder schreeuwt met melodische huilerigheid “Handele!”'
Joseph Roth, Frankfurter Zeitung, 1924

Lemberg en Joseph Roth (1)

'De hoofdstraat heette ooit  ‘Karl-Ludwig-straat’, uit loyaliteit tegenover de Habsburgse heersers. Tegenwoordig heet ze ‘Straat van de Legioenen’. Daarmee worden de Poolse legioenen bedoeld. Hier was ooit het wandelgebied van de Oostenrijkse officieren. Vandaag wandelen er de Poolse officieren. Hier hoorde men altijd Duits, Pools, Roetheens. Vandaag spreekt men Pools, Duits en Roetheens. In de buurt van het theater, dat aan het eind de straat begrenst, spreken de mensen Jiddisch. Altijd spraken ze zo in deze buurt. Ze zullen waarschijnlijk nooit anders spreken.'

Joseph Roth, Frankfurter Zeitung, 1924

Brody en Joseph Roth

In dat Brody, dat nog steeds bestaat, op een slordige honderd kilometers van Lemberg, wordt in 1894 Joseph Roth geboren. Na zijn jaren op het toen nog Duitstalige gymnasium in het stadje studeert Roth in Lemberg en Wenen. Als journalist voor de Frankfurter Zeitung schrijft hij over Vilnius, Lemberg, Warschau en Wenen. Door het lezen van zijn romans, zoals ‘Radetzkymars’, ‘Hotel Savoy’ en  ‘Zipper en zijn vader’, probeer ik iets dichter bij dat mysterie van dat machtige multiculturele Keizer- en Koninkrijk van toen te komen. Roth heeft er heimwee naar. Als in 1933 zijn boeken worden verboden, zijn vrouw ernstig ziek wordt, en hij Duitsland moet ontvluchten, drinkt hij zich dood. Het is 1939, vlak voor de definitieve genadeklap.

Brody

Brody. Soms ga je ergens heen, om te zien of het bestaat. Het is windstil, zelfs de tijd verroert zich niet. De pleisterplaats is vol verwachtingen; met warme koffie terwijl de kou gretig de kieren van je lichaam vult. In de schemering ontwaar je een Habsburgs provincieplein, een winkelstraat met kitsch, de zee aan de einder. Er zijn avonden met tikkende toetsen, nachten gevuld met sterrenstof, ochtenden met tranen, de middag met de gordijnen toe. - Wie zal zeggen of Brody bestaat? Wie zal haar naam noemen, wie zal de droom duiden, welke plaats heeft Brody in de zee van de tijd? Ergens ver weg wordt een pen in inkt gedoopt. Letter voor letter, woord voor woord, zin voor zin wordt Brody telkens opnieuw tot leven gewekt.

Kosice, culturele hoofdstad Europa 2013

'Kosice heeft ambitie om ‘IT-valley’ te worden. Jonge programmeurs, webdesigners en IT’ers kunnen aan de slag bij internationale firma’s als T-Systems (technische helpdesk) en Eset (anti-virus ontwikkelaar). Vanwege de lage lonen is Kosice aanlokkelijk als centrum van outsourcing. Megabedrijf IBM maakt graag gebruik van de relatief hoogopgeleide, jonge bevolking van de stad. De komende twee jaar moet het aantal werknemers in de IT-sector groeien van zes- naar tienduizend, zegt Sudzina. “Bedrijven komen niet alleen voor de lage lonen, maar ook voor het intellectuele klimaat en het uitgaansleven. Kosice moet het opnieuw hebben van het open, multiculturele karakter.”' Lees vandaag m'n stuk in  Trouw, De Verdieping

Op wacht.

Weet je nog, Warschau 7,5 jaar geleden? De Eeuwige Vlam op Plac Piłsudskiego. Het was ijzig koud, maar toch stonden de soldaten op wacht - stram in de houding. Nu is het zomer, het plein wordt verbouwd. De Vlam is gevangen tussen hekken, er wordt geboord en gedrild. Staan zij er nu ook? Ik vond een gat om door te gluren en ik zag hen staan - onverstoorbaar, terwijl Warschau in een razend tempo verandert, Polen booming is, de wereld nooit meer hetzelfde wordt... Toen dacht ik aan mijn vak, de journalistiek. Je zou het als een roeping kunnen zien. Om onverstoorbaar je houding aan te nemen in een razendsnel veranderende wereld. Te kijken hoe het was, hoe het is, waarheen het gaat, of zou kunnen gaan. Iets wat langdurig stilstaan vereist.

Aardbeien in Juni

De aardbeien in Juni. Dat wilde Henry zo graag nog één keer meemaken. Die mooie Poolse lente, als de mensen overal langs de wegen aardbeien verkopen. Henry hield zielsveel van Polen en schreef mooie stukken over dat land voor Biuletyn en op zijn website. Krakau was zijn lievelingsstad, zijn geliefde woonde in Warschau. Ik ontmoette Henry op Twitter, en dit voorjaar eenmaal 'in het echt'. Het werd een eindeloze middag, vol Poolse herinneringen en verhalen. Ik herinner me dat we afscheid namen, op station Harderwijk. Ik wenste hem sterkte en sloeg hem nog even op zijn schouder; de schouder van een grote, oersterke man. In de aardbeientijd vocht Henry zich door zijn laatste chemokuur.
Journalist Henry Jonker overleed woensdag 21 augustus. Hij werd 41 jaar.

Wolhynië (3)

De geweldsuitbarsting kwam niet uit de lucht vallen en volgde bovendien op de monsterlijke genocides in oost (Holodomor) en west (Holocaust). In de zomer van 1943 was sprake van een machtsvacuüm, dat de UPA misbruikte om het gebied te Oekraïniseren. Nu het 'grote zwijgen' van tijdens de Sovjet-Unie voorbij is en Polen en Oekraïne toenadering zoeken moet er gesproken worden over Wolhynië. Voor beide landen betekent de kwestie meer dan een onderling conflict. Veel Polen verbinden de kwestie met het onverwerkte verlies van de oostelijke gebieden, waaronder de regio Lwów. Voor veel West-Oekraïners is ‘Wolhynië’ een symbool van een verwrongen zoektocht naar onafhankelijkheid en zelfbevestiging, die tot nu toe nooit echt geslaagd is.

Wolhynië (2)

De afgelopen weken sprak de Poolse politiek erover of de massamoord als ‘genocide’ moet worden bestempeld. Dit tot grote schrik van veel West-Oekraïners, die juist graag aansluiting zoeken bij Polen. Maar opnieuw gooit de geschiedenis roet in het eten. De regio Wolhynië werd vanouds grotendeels bewoond door Oekraïense boeren. Nadat Polen na de Eerste Wereldoorlog (opnieuw) een zelfstandige staat werd, begon het land een harde politiek van assimilatie. Oude mensen in de regio vertelden me hoe ze feitelijk ‘eigendom’ werden van Poolse landheren (vaak veteranen van het Poolse leger; kolonisten). Voortdurend hing hen verbanning boven het hoofd naar zandgronden waar ze mochten boeren. In de steden was het Oekraïners niet toegestaan te studeren. wordt vervolgd 

Wolhynië (1)

In het nieuws was alleen dat ene eitje, dat werd stukgeslagen op het colbert van de Poolse president Komorowski - die er niet van blikte of bloosde. Er moest bijna wel een opstootje komen tijdens de herdenking in dat nationalistische West-Oekraïne. Toch was veel relevanter dat Polen en Oekraïners precies 70 jaar na dato eindelijk in gesprek gaan over de “tragedie” of “massamoord” in Wolhynië, tijdens de Tweede Wereldoorlog. In deze provincie ten noorden van Lviv vermoordde het Oekraïense Nationalistische Leger (UPA) in 1943 100.000 Polen. Bij wraakacties kwamen 20.000 Oekraïners om. Gruwelijke broedertwisten, volgend op de chaos van het terugtrekkende Duitse leger, waarbij dorpen werden platgebrand en vrouwen en kinderen werden afgeslacht. wordt vervolgd

Reizen - koffietijd in Lviv

"In cultuurcentrum Dziga, met café, muziekoptredens en kunst, verzamelden zich tijdens de Oranjerevolutie in 2004 de plaatselijke jongeren om per bus af te reizen naar de hoofdstad Kiev, ter ondersteuning van een pro-Oekraïense regering. Diezelfde jongeren voorkomen dat Lviv een stad is met alleen een rijk verleden. Schuin voor de Ivan Franko universiteit drinken ze op een terras voor 11 grivna (één euro) een halve liter bier. Of koffie op het terras van café #1 naast Svit Kavi. Op de Hoge Kasteelheuvel met uitzicht over de stad, waaraan Lviv de bijnaam het ‘Florence van het Oosten’ dankt, flirten jongeren met elkaar en poseren ze uitgebreid als modellen voor ellenlange fotosessies." Tekst en foto: Floris Akkerman. lees het hele artikel in Spits

Spinsel

Er hangt mist in het landschap van de herinneringen. Slechts een handvol gedachten neigt naar vaste vorm. Zoals dat bankje onderaan de heuvel, waar de zon van links komt en ik slechts bijspel ben. Zoals die zomerstorm; opwaaiend zand en dan het water dat naar beneden gutst - jij ziet de bliksemschichten maar ik mis ze telkens. De wijzers van de klok geven iets na middernacht aan, het moment dat tijd verruild wordt voor eeuwigheid. Ik onthoud de frisse lenteochtend op de Prospekt; geëxplodeerd groen. Herinneringen… als spinsel, ragfijne draden, getrokken tussen de voltooide werkelijkheid en de ziel. Wat beklijft zijn niet de dingen die je vast kunt pakken, niet de materiële schoonheid van de stad, maar de dans van de ontmoeting in haar straten.

Roadtrip

Wij. Wij, en onze roadtrip door west-Oekraïne, die eeuwig duren zal. Waar het weidse landschap ruimte laat voor gemoedelijkheid; waar op de weg de macho de dronkenlap respecteert. Waar in de keukens de boerenmeiden lonken, hun eeuwenoude gerechten in kitsch serveren. Waar in schamele handeltjes onbespoten groente wordt bejubeld - tijdens het aansteken van een sigaret. In West-Oekraïne houdt iedereen van elkaar, zoals ook wij, in onze geleende Skoda Fabia, die alleen maar soms met een klap het gebobbelde asfalt raakte, wij, langs Chagalls lieflijke dorpen, langs Poolse adellijke kastelen, wij, vol levenslust en toekomstplannen, wij samen, een boerenzoon en een polderjongen, hun jeugd ontstegen en hun plichten voor even terzij.

Paradijs in vergetelheid

Zo werd Lemberg een van de rijkste steden van het Oostenrijks-Hongaarse Rijk. Een stad vol Poolse en Joodse oliemannetjes, met een diversiteit aan mensen die bij een handelsstad hoort, liefdevol gekoesterd door de Weense Keizer die een zwak had voor Galicië. Pas rond de Tweede Wereldoorlog kwam er een eind aan het “laboratorium van de multicultuur”. De Duitsers vermoordden de Joden, de Russen verdreven de Polen. De stad zelf bleef wonderwel gespaard, maar werd 'herbevolkt' met Sovjet-onderdanen. Het paradijs raakte in verval en vergetelheid, achter een IJzeren Gordijn. Nu kun je eindelijk weer naar Lviv. Gewoon voor een paar dagen. Kun je al die gebouwen opnieuw zien, aanraken en fotograferen.

(foto: Tatiyana)

Rijkdom

Het aantal inwoners van alle Europese steden explodeerde in de tweede helft van de negentiende eeuw, zoals Geert Mak fabuleus beschrijft in “In Europa”. In Lemberg kwam daar nog een factor bij: olie. Rond het nabijgelegen Drohobych werd een rijke bron gevonden, die rond het jaar 1900 liefst tien procent van de wereldvoorraad leverde! In Lemberg was de technologie om de olie te raffineren. Tussen 1881 tot 1914 groeide de “Habsburgse” stad uit tot reusachtige proporties - je hebt zeker een week nodig om het te belopen. Geld speelde geen rol in die tijd, dus werden de gebouwen rijk versierd met kunstige gevels, beschilderde plafonds en houtsnijwerk in de deuren en trappenhuizen.
(foto: oliewinning nabij Lviv, rond 1900)

Stareńki tramwaj - de oude tram

...wanneer de zomer komt, het hete seizoen
de schaduw smelt op de grijze stenen
wanneer kinderen luidruchtig schreeuwen,
je te lui bent om te praten, lopen en denken
wanneer de zon de stad verzengt
je hoofd duizelt van de autogassen
dan herinner ik me het blauw
van de koele meren
waarheen ooit de oude tram reed
rijd me daar naar toe, waar de natuur is
rijd me naar buiten de stad, waar geen asfalt is
rijd me daar naar toe, waar groen gras is
rijd me, rijd me, o-o, oude tram...

Luister! Старенький трамвай
(foto: Dolph Kessler, vertaling: Marion Kovalchuk)

Spreken over die stad

Zo gingen die beiden tezamen. Ik de journalist, hij de stedenbouwkundige. De ene ontmoeting volgt op de andere - historici, jonge architecten, plannenmakers uit de Sovjettijd, futurologen, strategische denkers, experts op het gebied van IT, infrastructuur, het tramsysteem, huizen- en wegenbouw. Het ging over die stad. Die ongelofelijke stad. Die verschrikkelijke stad. Die wonderschone stad. En altijd de kaart erbij, gemarkeerd, bekruist en beplakt van onder tot boven. We spreken en vergeten de tijd, we spreken en moeten de volgende afspraak verschuiven, we spreken en moeten thuis bellen dat we later komen en nu spreken we nog steeds en is het ernstig de vraag of we ooit nog thuiskomen. over ons boekproject (foto: Kees van Ruyven in gesprek met experts)

Adem

Alsof de Galicische heuvels de stad in de handen wegen, haar vast willen houden met lange, groene vingers, die reiken tot middenin het centrum. Nergens vind je zoveel parken, nergens zo'n rijkdom aan lanen met geboomte, nergens omringt zoveel bos een stad. De Habsburgers slaagden erin de natuur in cultuur te brengen, bouwden met stevige steen om het groen te weerstaan, plaveiden de straat met bikkelharde keien. Bossen werden parken, de bomen werden in staat gesteld zuurstof te brengen voor de Mens. Als je de stad bezoekt, beklim dan een van die heuvels. Je zult er herademen, telkens opnieuw verrast worden door het uitzicht. Je kunt er nadenken over wat was en wat komen gaat.

Sovjetblokjes

Het Sovietblock verandert in allemaal kleine blokjes. Deze mensen slaagden erin hun boven- en onderburen te overtuigen óók hun huis te isoleren, maar verder kwamen ze niet. Na de ineenstorting van de Sovjet-Unie veranderde alles in Oekraïne van extreme collectiviteit naar extreme individualiteit. De appartementen werden aan de bewoners gegeven. Sindsdien verft iedere bewoner z’n balkonnetje in de kleur die hij wil. Pas nu het uit de hand loopt, zoeken de mensen naar tussenvormen; zo ontstaan nu de eerste Verenigingen van Eigenaren, die afspraken proberen te maken over het groot onderhoud en het schoonmaken van het trappenhuis. Of je je huis isoleert of je balkon verft, mag je voorlopig nog lekker zelf weten.

Tram 2

Maar alsjeblieft, ga ook buiten de centrumring kijken. Stap op het Marktplein op Tram 2. Dan ervaar je hoe uitgestrekt het UNESCO gebied is, maar ook hoe reusachtig de oude stad daar nog buiten. Ga tot het eind van Lychakivs’ka straat, nabij de beroemde Poolse begraafplaats. Daar heb je een Botanische Tuin en lange lanen met antieke academiecomplexen en herenhuizen. Als je terugtramt, dwars door het centrum naar het andere eindpunt, dan ontdek je achter de oude Poolse stadspaleizen het Park Piskovi Ozera, met wuivende bomen, zonnende dames en vissende heren op het gras. Lviv is een goede, menselijke stad. Waar mensen hun best op hebben gedaan, en waar groene longen zuurstof geven.

Nr. 1 To See Now

Grote aantallen West-Europese bezoekers zijn er nog niet, maar lang duurt dat niet meer. Deze week werd Lviv zelfs door de redacteuren en de leden van reiswebsite VirtualTourist op nummer 1 gezet van de ‘Top 10 European Cities To See Now’. Lviv is de perfecte stad voor een weekendje uit, is de conclusie. Niet alleen het plein en de omliggende straten worden geprezen, ook de binnenplaatsen zijn omgetoverd tot adembenemende hotspots voor toeristen. Zoals dit terras van Львівська копальня кави, ofwel de Coffee Manufacture. In het doolhof van ondergrondse gangen onder het café is een ‘koffiemijn’ ingericht, waar koffie wordt ‘gedolven’. Eenmaal boven worden de bonen voor je ogen gemalen en gebrand.

Leve de Duitsers

Vandaag waren ze hard aan het werk op het marktplein. Twee studenten en een leraar. Duitse vaklui, die met verstand hun handen gebruiken. Voor Duitsers is Midden-Europa namelijk om de hoek. Met pijn in het hart zagen zij de Lembergse gebouwen afbrokkelen. Er moest iets gebeuren. En dus zette de Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) een stevig renovatieprogramma op, gericht op essentiële zaken. Daken, gevels en binnenplaatsen. Elders op het Rynok staat een tent, met meertalige uitleg over de projecten, workshops hoe je gebouwen renoveert en grondige informatie over de geschiedenis van de stad. Leve de Duitsers. Hoe de Drang nach Osten een stad gaat redden - op het nippertje.

Horodotska

Afgelopen maandagochtend waren de mensen het opeens zat. Hoog tijd die vermaledijde Horodotska eens te repareren; de keien en de tramrails weer begaanbaar te maken. Roadblocks werden geplaatst en auto’s weggesleept. Chaos alom natuurlijk; de belangrijkste verkeersader opeens afgesloten! Auto’s raken het spoor bijster, de busjes rijden een compleet andere route. Maar de voetgangers zijn blij; de Horodotska oversteken betekent normaalgesproken je dood! De winkeliertjes gooien allemaal spontaan hun deuren open - geen smog en lawaai. Op Facebook ontstaan nu hele discussies of er bomen moeten worden geplant langs de nieuwe straat. Wordt de Horodotska een groene laan zonder gaten? Het lijkt ondenkbaar.

Leeuwenstad (2)

<< Zie de stad, zo’n tweehonderd jaar geleden. Beheerst door de Keizer, bewoond door Polen, Joden en Oekraïners. Vandaag kun je nagenoeg dezelfde maquette maken. Rechts de roomwitte Roomse ‘Poolse’ Kerk. Links de zeventiende-eeuwse toren van de stokoude Armeense Kerk. Boven de toren van de Orthodoxe Kerk; links daarvan is nu de grootste Grieks-Katholieke Kerk, rechts daarvan (in het bovenste puntje) de kantelen van de Gouden Roos Synagoge, nu een ruïne. Deze zomer mijd ik voor het eerst het gedeelte binnen de stadsring, omdat het zo druk is. Maar 's winters of 's ochtends heel vroeg is het er fabelachtig. Dan wandel je door het ongeschonden Midden-Europa. Toeristische kaart!

Leeuwenstad (1)

Twee heuvels. En liefde, van een vader voor zijn kind. De Roetheense vorst Danylo bouwt een burcht voor zoon Lev. Leopolis, Leeuwenstad. Nadat de Mongoolse horden zijn uitgeraasd, voegen de Polen de Roetheense grond onder hun reusachtige Europese bestuursmacht. Het naastgelegen dorp aan het riviertje de Poltva wordt ommuurd en in steen gegoten. Lemberg wordt een handelsstad, gelegen aan de Via Regia van Kiev naar Santiago de Compostela. De reiziger vindt er onderdak, de handelaar een markt, koopmanshuizen verrijzen aan het marktplein. Na de Poolse delingen verfraaien en hernieuwen de Habsburgers de stad. De Joden cultiveren hun kosmopolitische geest met theaters en warenhuizen. >>

Oppeln

In Opole ontmoetten we Ryszard (75), wiens familie uit Lwów afkomstig is. De Oost-Polen werden verdreven en kwamen in het huidige West-Polen terecht, het Duitse Oppeln werd Opole. Behalve koffers met ellende namen de Polen een aantal gebruiken met zich mee; zoals de hardnekkige gewoonte zonnebloempitjes te peuzelen als je tijd doodt met je vrienden – wat ze in Silezië precies zo doen als in Galicië. Ook verhuizen zit inmiddels in de genen. Emigreren, bewegen, je heil elders zoeken, ontworteld als je bent. Ryszard deed dat niet. Hij blijft. Hij onderneemt wel! Dit voorjaar opende hij een pannenkoekenrestaurant, pal aan de Odra, in een voormalig Duitse uitspanning met authentiek Duits glas in lood. Empfehlenswert, gorąco polecam!

Lopende band

<< Alle jongeren willen weg. Ze denken er niet aan om hun toekomst te bouwen in Opole. Hun ouders verdienden hun geld immers ook over de grens? Opole ligt in Opper-Silezië, waar veel mensen al voor 2007 een Duits paspoort bezaten - dit deel van Polen was vroeger Duits. Hierdoor was het voor hen al begin jaren 2000 mogelijk om in Duitsland of Nederland aan de slag te gaan. De jongeren volgen het voorbeeld van hun ouders: niet zelf ondernemen - met alle risico's vandien - maar liever snel geld verdienen in Nederland. De 'babyboomgeneratie' van na de omwenteling (1990) studeert nu af, is ambitieus en hoogopgeleid... maar gaat vervolgens aan de slag in een slachterij of aan de lopende band in Nederland. Luister naar de reportage

Jeugdwerkloosheid in Europa

Samen met econoom en journalist Malgorzata Bos-Karczewska verdiepte ik me de afgelopen weken in het thema jeugdwerkloosheid. In het Poolse stadje Opole (waar het merendeel van de Poolse arbeiders in Nederland vandaan komt) wordt de problematiek van de werkloze jeugd samengevat. Hoogopgeleide jongeren zijn er kansloos. Er is geen werk, en als dat er wel is krijgen ze zeer slecht betaald en hebben ze nauwelijks zekerheid. Dus zijn ze een dankbare prooi voor Nederlandse werkgevers. De stad barst van de uitzendbureaus, waar je alleen maar even naar binnen hoeft te lopen. De uitstroom is niet alleen dodelijk voor de regio Opole, maar ook funest voor hun eigen toekomst. Meer op Polonia.nl en hier (foto's: M. Bos-Karczewska) LUISTER REPORTAGE

Jong

Of het vroeger beter of slechter was? We waren jong! Al die jaren ploeteren in de kolchoz? We waren gezond! Tien jaar lang met je blote handen kool uit steen selecteren? We waren sterk! Toen de Sovjet-Unie ophield, waren we al oud geworden. Het land van de kolchoz werd verdeeld, maar op een oneerlijke manier. Het land ging niet naar degenen die het verloren hadden, maar naar degenen die op de kolchoz hadden gewerkt. Het stuk grond wat mijn ouders is afgenomen kreeg ik niet terug. In de nieuwe tijd moet iedereen voor zichzelf zorgen. De generatie die nu jong is wil niet meer op het land werken. Het liefst vertrekken zij, naar een land waar toekomst is. (Lida, 65 jaar, juni 2013)

De Kolchoz

“Kijk, op deze foto was ik zestien jaar. Ik was een mooi en gezond meisje. We waren gelukkig in de Poolse tijd. We hadden een boerderij met veel dieren. Maar toen kwamen de Sovjets. Zij namen al onze paarden, koeien, kippen en werktuigen mee naar de Kolchoz, de collectieve boerderij. Mijn ouders huilden. We mochten maar één koe houden. Omdat we ‘rijke boeren’ waren, wilden ze onze hele familie naar Siberië sturen. Mama smeekte hen dat niet te doen. Ze liet haar handen zien: ‘We hebben altijd hard gewerkt met onze blote handen!’. Tot mijn pensioen werkte ik op de Kolchoz. Iedereen hield van me, omdat ik graag hard werkte. Het was een moeilijk leven. Nu wacht ik met mijn stok op de dood.” (Lydia, 90 jaar, juni 2013)

Mannen

Oksana’s leven draait om mannen. Haar eerste herinneringen gaan over ruwe soldatenarmen die het kleine meisje optillen en te eten geven – nee de Duitse soldaten waren niet slecht. Haar eerste man is Slavik, een noeste mijnwerker. Een goede echtgenoot, tot hij aan het drinken slaat en ze van hem scheidt. Haar tweede man is Mikola, die eigenlijk te lief is voor haar. Hij overlijdt veel te jong. Haar derde man heet ook Mikola. Hij is klein maar oersterk en heeft veel temperament. En hij heeft een reusachtig paard van liefst achthonderd kilo. Maar hij krijgt kanker en overlijdt. Tijdens het ochtendmaal - kip, vers brood, ham, frisse salade en wodka - bezweert ze me: “Wees geduldig tegen je vrouw. Vergeef haar, en zorg voor vrede in je familie.”

Vasja

Toek-toek-toek. Een geluid als een strohalm, op de rand van waarneembaarheid, in worsteling met gesjirp van weidevogeltjes, gebrom van kleine vliegjes. Het is warm. Onze voeten ploegen door hoog gras, dringen binnen in het decor - waarin de gruisberg van ‘Kolenmijn Nummer 9’ als baken dient, omzoomd door een bosje en een paar van die godverlaten huisjes. Pas als de tractor erin slaagt de glooiing te overwinnen, krijgt waan vorm van werkelijkheid, ketent het geluid zich vast aan onze trommelvliezen, prent de rode kleur zich in onze lenzen. De tractor is een Zetor, van Tsjecho-Slowaakse makelij. De man heet Vasja. Al veertig jaar zit hij op de tractor. Hij werkt voor de plaatselijke kolchoz, die hij nog steeds kolchoz noemt.

Kind

“Echt kind ben ik nooit geweest. Het was 1946, de Sovjets hadden hier de oorlog gewonnen. De Oekraïense partizanen, de ‘Banderitsi’ vochten vanuit de bossen een felle guerrillastrijd tegen hen. Dat mijn vader in het Sovjetleger had gediend - hij zat op dat moment in een Duits krijgsgevangenkamp - werd ons noodlottig. Op een dag kwamen Oekraïense partizanen het erf op. Ze sloegen mijn moeder in elkaar. Twee weken later stierf ze. Ik was acht jaar oud, mijn broertje vijf. We hadden alleen elkaar, het huis en een koe. Altijd hadden we honger, maar door hard te werken bleven we in leven. Van mijn vader hoorden we niets meer. Overal hebben we hem gezocht. Ik zoek hem nog.” (Vira, 75 jaar, juni 2013)

Novovolynsk

Kom, laten we iets nieuws beginnen! Laten we al die culturen, talen en religies nu eens terzijde schuiven. Oorlog en nationalisme afzweren, de klassenstrijd voorbij. Wij herschilderen de totempaal van de volkeren, in strijdbaar rood. We vatten de mens, en bekijken hem nuchter zoals hij is. Een nuttig wezen, ten dienste van de maatschappij, de vooruitgang. Kom mensen, het barst hier van de ondergrondse rijkdommen. Laten we een nieuwe stad bouwen, om de mijnwerkers te vestigen. Laten we de arbeiders  verheffen in Paleizen van de Cultuur. Hun vrouwen sterk maken door onderwijs, hun kinderen opvoeden als ware pioniers. Optimisme zal zegevieren, wij zullen laten zien waartoe de mens in staat is.

De droom van Lydia

"Dit is Petro. Mijn jongen. Soms droom ik nog over hem. Ik was zestien jaar, ik was mooi en gezond. We hadden een boerderij met koeien en paarden. Toen brak de oorlog uit. De Duitsers namen Petro mee. Hij moest werken in een fabriek. Vanuit Duitsland schreef hij me vijf brieven. Telkens drong hij er op aan dat ik komen zou. Dat ik ook zou zien hoe goed zij leefden. Maar ik durfde niet. Toen de Russen kwamen, werden ons alle dieren afgenomen. Bijna werden we naar Siberië afgevoerd. Tot mijn pensioen werkte ik op de kolchoz. Hard werken, met blote handen. Trouwen wilde ik niet. Petro heb ik nooit meer gezien. Behalve in mijn droom. Die gaat over hele mooie dingen. Over hoe het zou zijn als we samen zouden leven." (Lydia, 90 jaar, juni 2013)

Mijnwerkers

Noordwaarts gingen we, four-wheel drive afwisselend met paard-en-wagen, richting Belarus. Eerst passeerden we Konovalets-grond, noeste boerendorpen met de zwart-rode vaandels, waar de mensen zich nog liever naar Siberië af laten voeren dan hun katholicisme af te zweren. Daarna hobbelden we langs de mijnschachten van Chervonohrad, die - op enkele na - gesloten zijn, waar de mensen nu leven van schimmige handeltjes over de Europese grens, die dichtbij was maar die je toch niet voelen kon. Ik dronk één wodka, “alleen op de gezondheid dan” met zonen van voormalige mijnwerkers. Tot besluit zagen we de zon ondergaan, vanuit een flatje, in een van de stadjes die ooit vanuit het niets voor de mijnwerkers werden gebouwd.

Kneden

Niemand had je grootvader iets gevraagd, toen hij op een dag op een truck werd geladen en in de flat werd gepropt. Tot dan was hij een vrij man geweest, die zoals alle Roma leefde in geïmproviseerde hutjes - zijn paard was zijn beste vriend. Helaas kreeg hij het dier niet zover de lift in te stappen, om hem te stallen in zijn tweekamerwoning. Vanaf het begin hanteerde de overheid de strategie om alle voorzieningen in de wijk te houden - school, winkel, dokterspost - en die duurt tot vandaag voort. Vanaf je derde tot je zesde zit je op de crèche, de školka waar Slowaakse juffen je liefdevol proberen te kneden, te boetseren, zoals de regering ooit met je grootvader probeerde. Vorm je naar ons mensbeeld, dan komt het ooit vanzelf goed.

Het Plein

Het Plein maakt de mens. Waar de Rus zichzelf verliest in leegte, vindt de Europeaan zichzelf juist terug op het stadsplein. Hij flaneert er, hij ontmoet er de ander, hij verdient er zijn brood. Zelden zag ik een menselijker plein als de Hlavna in Kosice. De hoofdstraat heet het, alsof het haar pleingehalte verdoezelen wil. Charmant en behoedzaam wijkt de huizenrij uiteen, als een oester die gewillig haar geheimen voor je ontsluit. Niet om ruimte te maken voor leegte, maar je te leiden naar de parel van de stad, tussen welig groen en klaterend water: de Heilige Elizabeth Kathedraal. Het middelste middelpunt, waar de zenuwen van de stad eindigen, waar het diepste geleefd en gevoeld wordt. Waar vanochtend Heilige Mis was, in oeroud Latijn.

Getto

Daar stond ik dan, middenin een van de grootste Romagetto's van Europa. Lunik IX in Kosice. Pas de derde taxi die ik aanhield wilde me er naartoe brengen. “Tot de rand, niet verder. M’n auto moet heel blijven”. Ik was er blij mee, want de wijk ligt aan het einde van de stad. Een getto? Ja, ik kan het niet anders omschrijven. Zevenduizend Roma leven in een krottenwijk met verdiepingen: aftandse flats, sommige omringd met een hopen vuilnis - zie deze fotoserie. Toch leidden de bewoners me vriendelijk rond in hun huizen. Ze klaagden over gebrek aan water en electriciteit, maar vooral over gebrek aan geld, werk en toekomst. Ook de Slowaakse welzijnswerkers - nadrukkelijk aanwezig in de wijk - stonden me welwillend te woord. Wordt vervolgd

Kosice

Ook in het oost-Slowaakse Kosice verdwenen de belangrijkste bevolkingsgroepen, de Hongaren, de Joden en de Duitsers. Maar ook hier verviervoudigde de afgelopen zestig jaar het aantal inwoners. Aan het begin van de Sovjetbezetting verrees een reusachtige staalfabriek. De Slowaakse arbeiders kwamen van heinde en ver naar de stad. Overal werden flats gebouwd, rond de knusse binnenstad en op de groene heuvels rondom. Die flats zijn inmiddels van pasteltintjes voorzien, afwachten is hoe lang de staalindustrie rendabel blijft voor de huidige eigenaar, US Steel. Op straat ontwaar je toch iets van een multicultureel Midden-Europa. Behalve Slowaaks hoor je Hongaars en Tsjechisch. En er zijn Roma, heel veel Roma – waarover morgen meer. 

Onder eigen dak

“Bijna negentig jaar na de val van de ‘Volkerengevangenis’ Oostenrijk-Hongarije, zijn de Tsjechen, Slowaken, Hongaren, Polen, Slovenen, Bosniërs en Kroaten waar ze wilden zijn. Was het aantal minderheden voor 1945 nog 25 procent, inmiddels is dat gezakt tot 10 procent, met uitzondering van Slowakije. Het laat zien dat hoewel de Donaumonarchie in 1919 uiteen spat in nationale staten vol grote minderheden, al die staten er gaandeweg in slagen het grootste gedeelte van hun 'ordeverstoorders' te verbannen, uit te wijzen en te deporteren. (..) Inmiddels heeft, net als in West-Europa, vrijwel ieder volk in Midden Europa een eigen dak boven het nationale hoofd. Ieder ademt zijn eigen lucht.” (journalist Ralf Bodelier, 2003)

Omhoog getild in de nacht

Het was diep in de nacht. De trein stond stil. Alle mensen sliepen, net als ik - mijn knuffelbeer naast me. Alleen papa was wakker. Hij probeerde een foto te maken. Dat was lastig, want het was pikdonker en fotograferen bij de grens is verboden. We gingen van de voormalige Sovjet-Unie Europa in, waar het spoor net iets breder is. Daarom moet bij elke trein die de grens passeert de onderkant worden vervangen. Anderhalf uur lang was deze man aan het schroeven onder onze coupé. Toen hij eindelijk klaar was, zette hij een hendel om. De complete trein werd enkele meters omhoog getild, met mij en alle andere slapende mensen erin. De man keek tevreden toe, en stak de sigaret aan die al die tijd in zijn mondhoek had gebungeld.

Diep water

Het is Ochtend. Ik staar naar de regen en ik ben weer kind. Regendruppels beroeren de blaadjes, als natte vingers pianotoetsen. Ik krul mezelf in de klanken, voel de druppels zwellen en leeglopen, ik hoor hoe zij in rijke variatie te pletter slaan op het golfplaten dak. Langzaam klimt mijn blik naar boven. Daar, ergens in het grijze nat van het wolkendek moeten wij zijn ontstaan - zoals jij rook naar diep water toen je geboren was. Even verlang ik ernaar een bad te nemen in mijn eerste jaren, te spartelen in de eeuwige regenzondagen van toen... Dan krijg ik plotseling haast. Ik grijp naar mijn paraplu. Ik ga op reis met je. Naar een ander land, vol muziek en vol dromen. Om de hele week jouw ogen te gebruiken. De ogen van een kind.