Via Regia

In Wrocław zag ik Duitse en Nederlandse Middeleeuwse boeken die daar al eeuwenlang zijn en nu door Polen worden beheerd. Ik hoorde over Poolse manuscripten die nu door Oekraïners worden bestudeerd. En over de verspreiding van cultuur, kennis en handel over de Via Regia: de middeleeuwse snelweg van het Oekraïense Kyiv naar Santiago de Compostela – via Lwów, Breslau en… Görlitz. Samen met Pedro wandelde ik erlangs. Hij toonde me het oudste Renaissance bouwwerk van Duitsland (foto). De 15e eeuwse Hongaarse koning Corvinus bracht de rijke renaissance architectuur vanuit zuid-Europa naar het 'barbaarse' noorden. Europa is een sedimentenpakket van verhalen en geschiedenissen. Je kunt erin graven, er rijke schatten uit opdiepen.

Verwerkt

Breslau dus. De oost-Polen uit Lwów maakten er Wrocław van. Waar ik in Lwów sommige vragen nog niet eens kan stellen, zijn hier in Wrocław alle scenario’s allang bediscussieerd. Lwów terug bij Polen? Patriotten opperen het soms, maar professoren en politici benadrukken dat de huidige status quo garantie is voor vrede. “En we weten hier hoe kostbaar vrede is”. Souvenirshops adverteren zelfs met de naam Breslau, Duitse monumenten worden opgepoetst en men werkt zich vooral uit de naad. Alle recht om trots te zijn op zo’n stad, een flinke Kerstboom op te tuigen en de herinnering aan Lwów een feest te laten zijn. Alleen klinken de kerstliedjes ietwat uitheems… Grootmoeder zong ze ooit voor, 600 kilometer naar het oosten. Als ze zong, danste haar linkerhand altijd mee…

Paleis Europa

Zal ik een van je koffers dragen? Voorzichtig, het plaveisel is hier al zeker zestig jaar stuk. Hier heb je zalf, om op je blaren te smeren. En medicijnen, tegen maagzweer. Alleen tegen de heimwee heb ik niets. Mijn kinderen hebben er geen last van. Ze zijn niet bezig met het verleden, hun leven neemt een hoge vlucht. Maar wat weten zij van de wereld? Ginds bouwen ze een Paleis waar we heen mogen vluchten. Een ingewikkeld bouwwerk met valkuilen, dwaalwegen en onverwachte verbindingen. Ze noemen het “Europa” en het heeft als motto “In verscheidenheid verenigd”. Soms denk ik weleens dat het een naïef project is. Maar in elk geval is er tijdelijk warme soep te krijgen. We zijn er bijna…

Panorama

Wrocław dus. Of Breslau... Toen ik hier voor het eerst kwam, raakte ik in de war. Typisch Duitse architectuur maar een oost-Poolse rommeligheid. ‘t Is het lot van de geschiedenis. De Duitsers kom je nog slechts vermomd als 'heimattoerist' tegen. De Polen sleepten hun complete hebben en houden hiernaartoe. Zo ook hun eigen "Panorama Mesdag" afkomstig uit 'mijn' Stryjski Park in Lwów! Op dit wereldberoemde schilderij (15 bij 140 meter) wordt de Poolse overwinning op de Russen bij Racławice (4 April 1794) afgebeeld. Uiteindelijk verloren de Polen de oorlog, maar de herinnering aan de slag hielp hen door 150 jaar overheersing heen. Pas in 1985 gaven de Russen toestemming het weer op te bouwen. Sindsdien bezochten zeven miljoen mensen het Panorama, waaronder Koningin Beatrix.

Ommetje

Telkens als ik denk dat ik je verbannen heb uit mijn gedachten, breek je door de muren en de vloeren heen. Dan wandel je plotseling naast me over straat. Waar ik ook ga, je geest waart door de gebouwen, langs het spoorviaduct en de Filharmonie. Doordeweeks fluister je me toe dat ik de geschiedenis niet kan vergeten. Op stille zondagen hoor ik je stem luid en dichtbij. Alsof je bij me aan tafel zit - aan jóúw tafel, in jóúw keuken. Omdat je zelf ook ontheemd bent, weet je alles van me. Als ik vlucht voor je, vlucht ik voor mezelf - en je zou me inhalen... Heel even heb ik gedacht dat je voorgoed in het dodenrijk verdwenen was, maar je maakte er slechts een ommetje.

Görlitz

Görlitz, het uiterste oosten van Duitsland. Hier hoorde ik vandaag het verhaal van een Duitse vrouw die aan de overkant opgroeide. In 1945 rukte het Rode Leger op tot de rivier de Oder. In hun kielzog namen ze verdreven Polen mee, uit de omgevig van Lwów. Haar ouders werden gedwongen een Pools gezin op de benedenverdieping te huisvesten. Ze moesten de Polen zelfs bedienen - in hun eigen woning! Uiteindelijk moesten ze hun huis verlaten en aan de deze kant van de rivier gaan wonen. De wijk van haar kindertijd kreeg de naam Zgorzelec en ligt nu in Polen. Pas nu kan ze weer ongehinderd naar de overkant lopen, zonder dat ze een douanier tegenkomt.

Oude grenzen, nieuwe grenzen

Zoals Europese leiders nu met enkele pennenstreken Euro's redden of presidenten vervangen, zo werd in 1945 in Jalta door de toenmalige heersers Polen rücksichtslos naar het westen geschoven. Ten faveure van overwinnaar Stalin, ten koste van verliezer Duitsland. De (toen bijna uitsluitend) Poolse inwoners van Lwów pakten haastig wat schamele bezittingen bij elkaar en binnen een jaar tijd was er geen Pool meer in de stad. Velen van hen trokken achthonderd kilometer naar het westen: naar Wrocław, het toenmalige Breslau, waar de Duitsers op hun beurt werden weggezuiverd. Dit voorjaar stond ik bij de oude grens van Europa, morgen reis ik naar de nieuwe grens tussen Duitsland en Polen.

...en de Vliegende Naald

Wil je iets van Polen begrijpen? Probeer eens De Draad en de Vliegende Naald. Schrijver Gerdien Verschoor woonde jarenlang in Warschau en moet in die periode ongelofelijk veel hebben rondgezworven door de stad. Een stad die nog steeds volstaat met herdenkingsplekken, kaarsjes, bloemen – een stad die nog steeds in wederopbouw is. Alles zit erin. De bloeitijd, de totale verwoesting, de beklemming van de Sovjettijd, antisemitisme, Solidarność, de chaos en de ‘nieuwe tijd’. Het verleden uitwissen is onmogelijk... Als je zo’n boek kunt schrijven, ben je erin geslaagd heel diep in de Poolse ziel door te dringen. Dat moet je willen, maar vooral durven... BOEK

De Draad...

Pas toen begreep ik dat ik al die jaren een cruciale fout had gemaakt. Ik had je verkeerd gelezen: als een stevig ingebonden boek, beginnend bij de eerste pagina, van linksboven naar rechtsonder, bladzijde na bladzijde omslaand, met een leeslint markerend hoever ik al was. Waarom heb ik je nooit vastgepakt als een boekrol, met voorzichtige vingers, of misschien wel met witte handschoenen, alsof je een object was in een museum? Zo had ik je moeten openvouwen en pas dan had ik met lezen moeten beginnen: vanaf het eind, aandachtig terugkerend naar het verleden, mijn vingertoppen zwevend boven het weerbarstige papier.

De Uittocht

De Oekraïner een Homo Sovieticus? Een slachtoffer? Een geslagene? Een angstig mens met een gebrek aan zelfvertrouwen? Sommigen wel, maar anderen helemaal niet. Sasja komt uit Kyiv en is helemaal niet bang. Ze bulkt van het zelfvertrouwen en heeft alles overwonnen. Het waren tropenjaren, maar ze is ingeburgerd in Nederland. Ze wil niet eens meer terug - ze zou niet eens meer kunnen... De uittocht is gaande. Miljoenen jonge, sterke mensen als Sasja verlaten Oekraïne. Totdat alleen de slachtoffers, de geslagenen, de angstigen, de fluisteraars overblijven. Dan kun je doen met hen wat je wilt. En het dondert niet. Want het dondert niemand meer.

Leren lachen

Saskia leerde hem lachen. Letterlijk. Want dat kon hij niet. Wat is lachen? Lachen is je rechter en linkermondhoek omhoog laten krullen. Je tanden laten zien. Jezelf laten zien. Laten zien dat je de ander ziet – en daar plezier aan beleeft. Na een tijdje oefenen lukte het. Elke keer als Saskia het weeshuis inkwam, lachte hij naar haar. Een gulle, brede lach. Nu is hij overgeplaatst, omdat hij volwassen is geworden. Naar een ander internaat, waar hij tot zijn dood zal blijven. Saskia gaat hem proberen op te zoeken. Ik mag met haar mee. Ik wil dat heel graag, maar ben angstig tegelijk. Ik ben zo bang dat het lachen hem is vergaan. Gillian Welch - Orphan Girl

Milo Anstadt 1920 - 2011

Zijn huis rook naar het huis van m’n grootouders. Hij rook naar mijn grootvader. We spraken Pools, totdat ik mijn tong brak. Ooit was hij teruggeweest in Lwów, zijn geboortestad. “Zelfs ons huis was er nog. De hele stad. Maar wij waren allemaal verdwenen.” Van zijn joodse afkomst, waarover hij in ‘Kind in Polen’ verhaalt, wilde hij niets weten. Milo was een Pool. Een échte: hoffelijk, gehard, veeltalig en wereldwijs. Breekbaar, maar vitaal. Een Pool uit Lwów. Niet uit Lemberg, zéker niet uit Lviv: uit Lwów. Waar is het Europa van toen gebleven? Ik wilde zo graag met hem terug naar Lwów. Maar een mensenleven gaat te snel, ook al word je 91 jaar. En wij, we vergeten zo snel. (foto: NRC)

Szymborska - Kinderen van onze tijd

Wij zijn kinderen van onze tijd,
en onze tijd is politiek.
Al jouw, onze, jullie
dagzaken, nachtzaken
zijn politieke zaken.
Of je nu wilt of niet,
je genen hebben een politiek verleden,
je huid een politieke kleurnuance,
je ogen een politieke gezichtshoek.
Wat je zegt wekt respons,
waarover je zwijgt spreekt voor zich -
en is zus of zo ook politiek.
Zelfs zwervend door de bossen
zet je politieke stappen
op een politieke grond.
(lees verder)

Szymborska - Gesprek met een steen

Ik klop op de deur van een steen.
‘Ik ben het, doe open.
Ik wil in je binnenste gaan,
overal rondkijken,
met jou mijn longen vullen.’

‘Ga weg,’ zegt de steen.
Ik ben hermetisch gesloten.
Zelfs aan stukken geslagen
zullen we hermetisch gesloten blijven.
Zelfs fijngewreven tot zand
zullen we niemand binnenlaten.’

Ik klop op de deur van de steen.
'Ik ben het, doe open.
Ik kom uit louter nieuwsgierigheid
die alleen het leven kan bevredigen.
vervolg

Szymborska - Martelingen

Niets is veranderd.
Hooguit de manieren, vormelijkheden, dansen.
Het gebaar van handen die het hoofd beschutten
is echter nog precies zoals het was
Het lichaam kronkelt, vecht en rukt,
Geradbraakt valt het, trekt zijn knieën op,
blauwe plekken, builen, het kwijlt, spuugt bloed.
"Wat mij het meest aan Szymborska bevalt, is haar doordringende blik op de wereld. Als een scheermes. Op dit moment vind ik meer waarheid over het leven in het werk van Szymborska, dan in al dat proza. De gedichten van Szymborska zijn als proza met een dichtgeknepen keel." (Andrzej Wajda in de FILM)

Szymborska in Rotterdam

Het stormde op het Schouwburgplein. In Rotterdam, waar ze nog steeds niet weten hoe ze de verwoesting van de twintigste eeuw te boven moeten komen. In het theater ging de documentaire van John Albert Jansen in première, “Einde en begin - een ontmoeting met Wislawa Szymborska”. Twee gesprekken met de bijna 88-jarige Nobelprijswinnares, beelden van haar stad Kraków en het Galicische land. En natuurlijk haar gedichten, die in hun schijnbare eenvoud soms vrolijk, maar vaak ook zo bitter ernstig reflecteren op alle verwoesting. “Wij zoeken een antwoord op de vraag hoe dit alles heeft kunnen gebeuren. Ook met onszelf”, zegt de beroemde Poolse filmregisseur Andrzej Wajda in de film. “We hadden heel iemand anders willen zijn.” FILM

Schone Slaapster

"Daarna zakte de stad weer weg in vergetelheid. Maar niet voor lang, dat staat vast. Er is namelijk geen ontkomen aan voor Lviv als speelstad voor het EK-voetbal dat in Polen en Oekraine wordt gehouden. De wereld zal - na de eerdere kennismakingen met de sprookjessteden Praag en Krakau - de schoonheid van Lviv ontdekken, omarmen en nooit meer loslaten."
(fragment uit het artikel van journalist Henny Haggeman vandaag -zaterdag 18 juni- in de bijlage van De Gelderlander. Ook reisverslaggever Lies Kombrink van de Telegraaf ontdekte onlangs de Schone Slaapster van het Oosten)

Ontspon zich

Het verkeer in Lviv is – zoals in de meeste miljoenensteden – nogal ontoegankelijk voor blinden. Ik zag hem lopen, met zijn stok en zijn hoedje, aan de overkant van de Doroshenka. Langsrazende hummers, tingelende trams, massa’s mensen op de stoep. Deze vrouw greep hem bij de arm, fluisterde hem in zijn oor dat zij hem naar zijn bestemming zou brengen. Ze liepen ongeveer zes minuten samen op, alsof ze bij elkaar hoorden. Aan het begin zwegen ze beleefd, toen vroeg de vrouw hem iets, en al snel ontspon zich een levendig gesprek. Ik kon niet verstaan waar het over ging, maar ik zag dat beiden tevreden waren toen zij hem afleverde - bij zijn binnenplaats, zijn voordeur, zijn thuis.

Metamorfose

De metamorfose die zich in Lviv in luttele jaren afspeelde, was van gigantische omvang. In 1939, toen de stad als gevolg van afspraken tussen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie bij de Oekraïense Sovjetrepubliek werd gevoegd, was Lviv Joodser dan ooit, omdat veel joden uit het door de Duitsers bezette Polen er naartoe waren gevlucht. Na de Shoah was de stad ineens Poolser dan ooit in haar geschiedenis: er waren immers geen Joden meer over. En vlak daarop was de stad helemaal Oekraïens en waren ook alle Polen weg. En dat allemaal in de loop van zeven jaar: een demografische ontwikkeling die nog nooit had plaatsgevonden. (uit: Jan Paul Hinrichs, Lemberg – Lwów – Lviv)/foto: ´Zo is het leven´(1944) uit: Het boek van de Lwówse humor

Tragedie

“Meneer, wat doet het met een mens, als je een goede studie hebt gevolgd – maar achter de lopende band staat in Duitsland? Mijn dochter is verpleegkundige, maar werkt in een kinderdagverblijf. Dat is onder haar niveau, meneer. En dat geldt voor alle Polen. Dat doodt de moraal. Dáárom zorgen we niet meer voor elkaar in dit land. Vergeet die verhalen over economische groei, meneer. Dat is propaganda. Wij Polen doen het rotwerk, en als ze ons niet meer nodig hebben dumpen ze ons. En dát, meneer, dat is de tragedie van het Poolse volk.” Toen ik afscheid nam, duwde ze me beslist haar boek uit Lwów in handen. “Als herinnering aan onze ontmoeting”, lachte ze en fietste weg.

Humor uit Lwów

Księga humoru lwowskiego – Het boek van de Lwówse humor. Stomtoevallig zat ze daar, op het bankje in het park van Legnica. Haar ouders kwamen uit Lviv (Lwów in het Pools). Zij werden zoals alle Polen van de stad na 1945 gedeporteerd naar het verre westen – het Duitse Silezië dat plotseling Pools werd. Ze kent de verhalen over Lemberg, maar zelf kan ze onmogelijk nog een kijkje gaan nemen. Dit boek draagt ze bij zich, want het maakt haar altijd aan het lachen. Ze toonde me de theaterteksten en spotprenten van beroemde Poolse Lembergers. Het is haar soort humor en het wekt de verdwenen wereld tot leven. “Humor is van levensbelang. Humor is belangrijker dan de mooiste muziek of de prachtigste schilderkunst”.

Tastbare geschiedenis

Legnica (Liegnitz), Silezië. Polen werd door de overwinnaars van de Tweede Wereldoorlog naar het westen geschoven. Dus werden hier de Duitsers verjaagd, en de Polen uit het uiterste oosten – omgeving Lemberg – kwamen hier terecht. Nu wonen er veel werkloze Polen in Legnica, maar de Pruisische rijkdom straalt je nog tegemoet. Protserige villa’s en koopmanshuizen, ooit bewoond door rijke mijnbaronnen. Het koperwerk langs de balkons, uitbundige ornamenten, binnen geraffineerd houtsnijwerk en tegelschilderingen in de trappenhuizen. En de eerste vrouw die ik op straat tegenkwam, had dus inderdaad… haar wortels in Lemberg. Morgen haar verhaal.

Horodotska!

Het zweet breekt me uit als ik de naam hoor. De Horodotska Straat is een ware helletocht voor auto en passagier. Grote kinderkoppen liggen schots en scheef en wekken niet de indruk als plaveisel te dienen. Marshrutka’s zigzaggen langs de gaten. Tramrails liggen soms vijftien centimeter hoger dan de weg. Er is file, smog, hitte, gesmolten stoepranden. M’n band ging er al eens lek, ik zag auto’s op elkaar knallen, ooit viel er een dronkenlap dwars voor me op de straat... De inwoners van Lviv zijn allang gewend aan de helletocht; vandaag maande een taxichauffeur me tot stoppen. Laconiek vroeg hij wat m'n auto waard was. “Steeds minder!” brulde ik hem toe - en hotstebotste verder.
Foto: Yuriy Kostiv

Schengen (3)

Wachtrijen, loketten, gunstverlening en de Homo Sovieticus. Daar is iets mee in Oekraïne. Intellectueel Myroslav weet nog goed dat hij voor het eerst een visumaanvraag deed. Hij reisde ervoor naar hoofdstad Kyiv. “Telkens moest ik mezelf inprenten dat ik recht had op een visum. En dat ik tijdens het wachten gewoon een biertje mocht bestellen. Ik was immers een vrij mens.” Afgelopen jaar boycotte hij de Schengenlanden, toen hij hoorde over de slechte behandeling van de wachtenden. Open grenzen met Europa is volgens hem de belangrijke voorwaarde voor verdere verspreiding van mensenrechten en democratie, oostwaarts. Nu houden we het voor onszelf.

Schengen (2)

In de wachtrij naar Europa gebeuren dingen die het daglicht niet verdragen. Er zijn mannetjes die je valse papieren beloven, voor weinig. Andere mannetjes dirigeren je naar voren: voor veel geld - zij spelen onder een hoedje met corrupte Europese ambtenaren binnen het consulaat. Overdag eet je op straat. 's Nachts slaap je op een kartonnetje. Lichtpuntje: de behandeling binnen het consulaat is verbeterd. En er komt een internetsysteem, waardoor de rijen zullen verdampen. De wachtenden vrezen echter dat het systeem vast zal lopen, net als vorig jaar. Waardoor een visum krijgen voor Europa alleen maar moeilijker wordt.

Schengen (1)

Het Poolse consulaat in Lviv. Deze mensen wachten op ons. Tenminste, totdat wij ze toelaten. Zij willen werken in Europa. Ze staan hier met soms wel duizend man te wachten – vaak dagenlang, soms ook ’s nachts. Een intellectueel die ik afgelopen jaar interviewde beschreef hoe mensen tot voor kort op het consulaat hun professie moesten ‘bewijzen’. Schrijvers moesten hun boek meenemen, zangers moesten aantonen dat ze een professionele stem hebben, kinderen moesten dansen om te laten zien dat ze echt leden zijn van een dansgroep. Hij vond dat vernederend en mensonterend. Hoe is het nu? Ik ga morgen eens poolshoogte nemen in de rij.

Mentale grens

De grote overwinnaar van de Tweede Wereldoorlog is Joseph Stalin. Dus eiste hij de buit op in Yalta. Polen werd rücksichtslos naar het westen geschoven, ten koste van Duitsland en ten faveure van de Sovjet-Unie. Dit is de oude grens tussen Polen en de Sovjet-Unie - het station van Pidvolochys'k in de voormalige Sovjetstaat Oekraïne. Van een grenspost is weinig te bespeuren, hoewel het station opvallend groot is. De mentale grens is nog wel heel scherp waar te nemen: ten westen van deze plek zijn de mensen katholiek en stemmen ze voornamelijk op Oekraïense nationalisten. Ten oosten is men oosters-orthodox en heeft de meer 'Moskou-georiënteerde' partij het voor het zeggen.

Schulz en Drohobycz

Men vertelde me dat geen enkele Oekraïner Bruno Schulz zou kennen in het hedendaagse Drohobycz. Hij was immers een Poolse schrijver/tekenaar, uit de tijd dat de plaats nog bij Polen hoorde… Maar toen ik zijn naam uitsprak in de plaatselijke boekhandel kwam de hele stad tot leven. Een student leidde me naar zijn huis en de achtertuin – het decor van zijn meesterwerken. Vervolgens werd ik door een literatuur-fanate naar een museumkamer gedirigeerd waar een zeer originele verzameling prenten en manuscripten te zien is. Men spreekt met eerbied over de artiest – en om de twee jaar is er een week lang een Schulz-festival. Daar komen alle Schulzologen bijeen, om zich te buigen over zijn werk.

Bruno Schulz

'We gaan op de stenen rand van de vierkante vijver zitten. Bianca doopt haar witte tenen in het warme water vol gele bladeren en slaat haar ogen niet op. Aan de overkant zit een tengere vrouwengestalte, geheel versluierd. Ik vraag fluisterend naar haar, maar Bianca schudt haar hoofd en zegt zachtjes: 'Wees niet bang, ze luistert niet, dat is mijn gestorven moeder, ze woont hier.' Daarna zal ze me de zoetste, de stilste en de droevigste dingen vertellen. Er zal geen enkele troost over zijn. De schemer zal vallen...'
Uit: "Sanatorium Clepsydra" van de Poolse schrijver en tekenaar Bruno Schulz (Drohobycz, 1892-1942)

God en ons

In de Oosterse liturgie zingt de priester veel. Of beter gezegd: hij reciteert. Soms bijna in trans. Ze houden dat lang vol. Zo lang dat het gezang zelfstandig gaat leven – als het ware zichzelf wordt en boven de mensen uitstijgt. Met kracht tilt het de aanwezigen op, omhoog, hoger dan de gouden kandelaars, de duizend kaarsen, de heiligen en het rijk beschilderde gewelf. Totdat het kruisteken de mens weer naar beneden maant; de vier snelle vingers op het lichaam wijzen hem opnieuw de plaats. Het is een verticale verbinding tussen God en ons. De bruid en bruidegom kussen het Heilige Boek en de iconen. Ze worden gekroond. Daarna ging iedereen feesten, feesten, dansen, feesten – tot het ochtendgloren toe.

Reyzel kum, kum, kum !

Shteyt zikh dort in gezele, shtil fartrakht a hayzele / drinen oyfn boydn-shtibl voynt mayn tayer reyzele / yedn ovnt farn hayzl drey ikh mikh arum / kh´gib a fayf un ruf oys: reyzel kum, kum, kum !
(vertaling: Steht dort in der Gasse, still verträumt ein Häuschen / Drinnen auf dem Dachboden wohnt mein liebes Rejsele / Jeden Abend vor dem Häuschen dreh ich mich herum / ich pfeife und rufe: Rejsel, komm, komm, komm !)
Foto: de allerlaatste Jiddisch sprekende inwoner van Lviv (Lemberik)- samen met zijn vrouw zong hij "Reyzele" voor ons

De Natuur

Er ontstaat in oost-Europa vanzelf een heuse ecologische hoofdstructuur. De dorpen sterven uit. De mens geeft de voorkeur aan de stad, op zoek naar werkgarantie, investeringsmogelijkheden en wifi. De oudjes stoken de laatste houtjes op, seizen nog een keer met hun pezige armen het gras… en trekken dan definitief de deur achter zich dicht – krakend hout, piepende scharnieren. Dan zal de natuur wild om zich heen grijpen en zullen hun huizen overwoekerd worden door struiken en bomen. De herten, wilde zwijnen en beren zullen zich onbedreigd voortplanten, en onze wegen gebruiken als glijbanen.
Foto: te koop: huiden, vachten en opgezette dieren (Karpaten)

Hongaars

Hongarije verloor na de Eerste Wereldoorlog tweederde van hun grondgebied. Maar de Hongaren bleven er gewoon wonen. Dus reis ik dagenlang door Roemenië en Oekraïne maar hoor ik slechts Hongaars spreken. Bij de benzinepomp in de heuvels van Maramureş (Roemenië) groet men met "szia". In Beregovo in de Transkarpaten (Oekraïne) staat de klok op Boedapest-tijd. In het Transsylvaanse Cluj (Roemenië) word ik rondgeleid door Imola, een Hongaarssprekende studente. Op de universiteit is ruzie omdat sommige studenten les willen krijgen in het Hongaars en Roemenen dat blokkeren. "Echt iets voor nationalisten", zegt Imola met een zeker dedain.

Feest in Cluj-Napoca

Roemenen zijn zonderlinge zuiderlingen. Nog nooit zag ik een Roemeen chagrijnig kijken. Elke Roemeen die je onderweg tegenkomt, verdenk je ervan onderweg te zijn naar een geheime plek waar een geheim feest plaatsvindt. Het is moeilijk zelf niet per ongeluk in zo'n feest terecht te komen: in het restaurant had de kok -bij gebrek aan klanten- z’n familie maar uitgenodigd, tenslotte is er altijd wel iemand jarig... O ja, en Roemenen zijn ook vernuftig: als je fout parkeert, zetten ze je auto met een magneet- en klik-systeem op een lader. Mag je ‘m weer komen halen met een stapel lei’s in je binnenzak. Kunnen ze weer van feesten!

Europa

Mei in de Bukovina. Het landschap is volledig transparant, helder, zonder schaduwkanten. Via een galante zijdeur “All EU Passports/CD” was ik Roemenië binnengegleden. Geen check van de bagage, geen angst meer voor schofterige politie, niet zigzaggen om de gaten in de weg… Dit is de Europese Unie. Het Grote Beschavingsproject is tot de buitenste randen doorgedrongen. Het is klaar en het is mooi. Ik kijk naar dennenwouden, klaterende riviertjes, schone dorpen, sterke paarden die karren trekken, gebruinde koppen op de bok.
Ik bleef doorrijden tot Vatra Dornei. Daar viel de schemering in. Er zat een donkere nacht aan te komen.

Jeruzalem

Tot volgend jaar in Jeruzalem. Die zin sprak de rabbi in het concentratiekamp om het vuur van de hoop brandend te houden. Sharona's vader slaagde erin een paar boeken mee te smokkelen, zoals het alfabet en de Haggada. Dat is het verhaal van de uittocht uit Egypte, met daarin het gebod ‘vertel het aan je zoon’. Sharona vertelt haar verhaal aan haar kinderen en kleinkinderen - en nu dus voor één keer aan de studenten. “Jullie zijn de kleinkinderen van de jongens die me uitscholden op straat en stenen naar me gooiden. Jullie generatie gaat vragen stellen over wat er écht is gebeurd.” Na afloop aten we met haar en namen afscheid van deze Mensen. Tot volgend jaar in Jeruzalem.

een Mens

In één klap werd de rijke joodse cultuur van Galicië weggevaagd. Van de 160.000 joden die aan het begin van de oorlog in Lviv woonden, bleven er 800 over. Daarvan zijn nog slechts een handjevol in leven. Sharona is één van hen - hier op de foto naast haar echtgenote Itzhak, een Poolse overlever. Ze is klinisch psycholoog in Jeruzalem, maar bovenal is ze Mens. Voor het eerst en voor het laatst wilde ze haar verhaal vertellen. Een collegezaal met Oekraïense studenten luisterde ademloos toe. Ze sprak over het verraad, de laatste schreeuw van haar grootmoeder bij de razzia, de Oekraïense buurman die haar redde… maar vooral hoe je Mens blijft in onmenselijke omstandigheden. morgen meer

Altaar

Iryna’s vader was priester, en dat heeft ze geweten. In zijn vrije tijd organiseerde Pawlo Brytski kleinschalige kerkdiensten in dit huis. Illegaal, want de Oekraïense Grieks-Katholieke Kerk was verboden - daarmee decennialang de grootste ondergrondse kerk ter wereld. En levensgevaarlijk, want een kamer verderop rapporteerde de buurvrouw voor de communisten. Vader werd regelmatig opgepakt, moeder moest voor tien jaar naar een goelagkamp en mocht daarna niet met Iryna wonen. Dit tafeltje fungeerde als altaar tijdens de erediensten. Ze heeft het gelaten zoals toen. Ook haar angst is gebleven: "Op een dag komt de politie, en word ik weggevoerd naar Kazachstan."

Tranen, heel veel

Eindelijk kan het dan. In het voormalige Jiddische theater werd een Pools theaterstuk opgevoerd over het wedervaren van de joden in de Tweede Wereldoorlog. Het publiek mocht er zijn. Hoogwaardigheidsbekleders, bekende bewoners van Lviv, de ambassadeur van Israël was er – en een flink aantal overlevenden van de Shoah. Een heftige uitvoering, met schoten, blaffende SS'ers en een Oekraïense gestapo-agente. Voor het eerst kon het nu en publique op de planken. Het was maar een kleine zaal, maar nooit eerder hoorde ik zo’n lang applaus. En er waren veel tranen, heel veel.

Weeën

Vandaag was er een conferentie over identiteit en geschiedenis. Daar werden de Rechtvaardigen onder de Volken geëerd - Oekraïners die met gevaar voor eigen leven Polen of joden onderdak boden tijdens de oorlog. Heldenverhalen dus. Want "we kunnen onze identiteit niet bouwen op bloed", aldus een van de sprekers - verwijzend naar mogelijke hulp van Oekraïners bij gruweldaden van nazi's of communisten. Een historicus spreekt bezorgd over de huidige heersers, die van Stalin weer een held willen maken... Zijn de weeën begonnen? In Oekraïne wordt momenteel een identiteit geboren – en ik mag bij de bevalling aanwezig zijn.
Afbeelding: Félix de Boeck, "Barensnood"

Spel

De stad opent haar armen wijd om je te verwelkomen. Haar kastanjes bloeien, haar fonteinen klateren, ze laat haar paardenhoeven over de kasseien draven – en het is rokjesdag.
Wees welkom, reiziger! Geneer je niet, dat je vertrok toen het moeilijk werd. Toen de gure wind door de kieren blies, de wegen kapot vroren. Toen de broodprijs 20 procent steeg, de benzineprijs met eenderde. Ze kijkt je geamuseerd na, bijt de tanden op elkaar en begroet je weer hartelijk als het zomer wordt.
Ze speelt mooi weer. Geen enkele stad ter wereld beheerst dit spel beter dan L’viv. Tot in de finesses - totdat ze er zelf in gelooft. Met zwier leidt ze je rond.

Voor Het Eerst

Het was ergens tussen Brzesko en Tarnów toen ik van je hoorde. Ik stond onder de rode overkapping van tankstation Orlen, waar ik juist geïnformeerd had naar een bankautomaat. De verre echo van jouw leven -autonome, onbekende kracht- gematerialiseerd in een paar aarzelende woorden van die o zo bekende vrouwenstem. Onmiddellijk besefte ik dat het Voor Het Eerst was. Dat alles wéér Voor Het Eerst was. Daarna kwamen de alleroudste vragen, de allergrootste zorgen - waarop ik, vreemd gelukkig, gevulde kool met friet bestelde. En warme thee. Om het leven te vieren.

Elders

Jawel! Nog één keer wordt dit brakke blogje tot leven gewekt – moeizaam ademend op weg naar de nieuwe website. Halverwege mei ben ik weer op reis in het uiterste oosten van het voormalige Habsburgse keizerrijk. Ditmaal gaat het over Schengen, oosters katholicisme, een vleugje politiek – een klein vleugje maar, ‘want een mens woont in straten en huizen en niet in een regime’ (György Konrád). En hopelijk over vriendschap en vrolijkheid. Er bloeien bloemen op de verschroeide aarde van Kraków, Lviv, Mukachevo, Cluj-Napoca, Sziget, Cernivtsi, Ivano-Frankivsk... Want daar is het Lente; terwijl de aarde elders brandt.

Genetische angst

“De angst begon vroeg. De angst werd overgeërfd – je moest bang zijn voor iedereen die je niet kende: iedereen die interesse voor je toonde was in werkelijkheid door de KGB gestuurd, om erachter te komen waarover er bij jullie thuis gesproken werd, en later zouden die mannen terugkomen om papa gevangen te zetten.(…) Die geforceerde, onbewuste pogingen om zich los te rukken uit het potdicht gebetonneerde familienest, bedompt van binnen en met buiten bijtend kringelende angst en de drassigheid van een moeras waar je zodra je een misstap deed en jezelf blootgaf, in dodelijke bodemloosheid donderde.”
Oksana Zaboezjko - "Veldonderzoek naar Oekraïense seks"

Veldonderzoek

Vrolijker kan ze het niet maken. Wel minder onbegrijpelijk. Voor iedereen die iets wil snappen van veel Oekraïners (m.a.w. wil weten wat totalitarisme betekent en hoe jij daardoor verziekt wordt): lees Veldonderzoek naar Oekraïense seks (1996) van Oksana Zaboezjko. Als ik niet wist dat het deels autobiografisch is, zou ik het boek prijzend "briljant" noemen. Aan de hand van een stukgelopen relatie analyseert Zaboezjko de ziel van haar volk. "Het enige dat Oekraïners over zichzelf kunnen vertellen is dat ze geslagen zijn, en hoe, en hoe vaak." Angst, slachtofferschap, beulschap… Na lezing blijft er één ding over: de hoop dat je het verleden van je af kunt schrijven, of lézen - en dat het dan voorgoed verdwijnt. Morgen weer een citaat. Sterkte.