De marshrutka

De marshrutka. M'n grootste ergernis en m'n grootste liefhebberij. Je lijf samengeperst tussen de lijven, je ziel naar binnen gekeerd, je bestaan vastgeklampt aan de meest nabije stang. Je wurmt je naar binnen, werpt wat hrivna’s in de bak van de chauffeur, worstelt je zo ver mogelijk naar achteren en wacht tot je wisselgeld wordt doorgegeven. Natellen hoeft niet, het klopt altijd. “Вибачте” (sorrie) en “на зупинці будь ласка” (deze halte alstublieft) zijn de enige woorden die zijn toegestaan. Men is geroutineerd maar scherp. Er wordt opgestaan voor oudjes. Gewiekst geschoven, geschaakt met de ruimte. Met alle macht probeert men elkaar zo min mogelijk overlast te bezorgen. Basale beschaving in een blikje.

Waffen-SS

Vandaag herdachten zo'n vijfhonderd nationalistische jongeren de oprichting van de 14e Wapen Divisie van de SS, op 28 april 1943. Deze regio werd in de jaren '40 verscheurd tussen twee grote vijanden: Hitler en Stalin. De laatste werd beschouwd als de allergrootste, en dus vochten tienduizenden Oekraïners vrijwillig mee met de Duitsers – onderwijl ijdele hoop koesterend op een zelfstandige staat. De extreem-nationalistische Svoboda (Vrijheid) Partij (grootste partij in Lviv) schermt graag met heldhaftige Oekraïense strijders uit die tijd, maar toch is de herdenking omstreden. Overigens deed de parade wat koddig aan: jongens hadden zich in legerpakjes gestoken en de meisjes in kleurige borduurwerkjes.

Bloemendans

Op mijn rug, verdronken in het gras van het Stryjski Park. Boven ons bloeiende bloesembomen. Ik laat me vangen door zonnestralen, mijn vingers woelen in de grond. Dan begin ik langzaam te ontkiemen. Een groene waas bedekt mijn lichaam, al snel woekeren bosanemoontjes over mijn buik en borst, in mijn oksels ontspringen boterbloemen. Mijn armen en benen worden blauw bedekt met vergeet-me-niet. Ik word een bed van bloemen. Nog steeds scharrel je om me heen, in je prinsessenjurk, neuriënd als altijd. Je plukt de bloemen, je maakt er kransen en kettingen van, steekt bloesem in je vlecht. Je tooit je met kleuren. Je blijft plukken, maar de bloemen blijven groeien. Er is genoeg, voor altijd.

Inspectie naar Lege Plekken

Tijd voor de ronde! Inspectie langs lege plekken. We grepen onze pen, blocnote en fototoestel, en gingen op pad. Lege plek 1: nog altijd het veilige schuttinkje inclusief trendy restaurant. Lege plek 2: spitsuur in de speeltuin. Lege plek 3: een meisje met gitzwart lang haar zwierend op de schommel. Lege plek 4: een bord ‘Welkom op onze markt’, jammie, koekjes en snuisterijtjes. Lege plek 5: verdiende ditmaal wat langer onze aandacht. We zwierven wat rond in het voormalige Jiddische theater. De binnenplaats was omgetoverd tot speelse kunsttuin. Kitsch, instant geluk, de beste manier om lege plekken te vullen. Vrolijk vinkten we af. Naderhand proostten we op de toekomst.
(ook Heleen ging op pad, met haar studenten)

Stalen verleden

Goed, ik heb het een beetje veronachtzaamd: de Sovjetarchitectuur. Omdat juist in deze stad nog zoveel van vóór Stalin staat. Maar uiteraard is ook in Lviv een joekelmonument voor de helden van de Grote Vaderlandse Oorlog, en een allee voor de legioenen. De liefhebber likt zijn vingers af in de bioscoop in het Stryjski Park. Eenmaal door de zware metalen deur, hoor je alleen nog de echo van je slippertjes. Onmiddellijk ben je verloren, laat staan dat je een kaartje durft te kopen. Het loket voelt als het eindpunt van een eenzame tocht. Twee bebrilde ogen staren je vorsend aan. Ik moet gewoon naar de wc, dus – bij haar gratie – schuifel ik over de met mozaïek ingelegde marmeren plavuizen, door de klapdeur. Daar stinkt het naar pis en een stalen verleden.

Casa Luna

Duizend keer sprong het rode licht aan, en duizend keer wist ik dat de droom uitgekomen was. Die lange avonden. Terwijl de wereld zich klaarmaakte voor de sponde, ontbrandde bij ons het vuur. Toewijding. Samenzweren. Nooit was er slaap, nooit was er tweemaal dezelfde gast, vijftienhonderd wetenschappers, kunstenaars, sporters, politici en musici laafden zich aan onze haard. Interviewers zonder zieke ijdelheid en betweterij. Een marktaandeel waar we verlegen van werden. Wij deden het voor jou… Na de eindtune, als de stemmen stierven, het geluid verstilde, een lege snelweg, gedempt licht. Dan kneep ik in mijn armen, en dan wist ik dat radio het mooiste was, het mooiste, het allermooiste.

De liefde

De liefde. De liefde baant wegen, hoe ontoegankelijk ook. De liefde vindt altijd plaats en tijd. Op pleinen en in parken wordt gekust, aanbeden, gevlooid en gevreeën. Thuis gaat dat niet. Je leeft met je ouders, broers en zussen in een tweekamerflatje, je deelt een hok met twee stapelbedden en vier studenten, woont met je kinderen bij je schoonouders. Nee, liefde op straat is geen romantisch overblijfsel van de Sovjettijd, zit niet in de oost-Europese cultuur. Het is een must. Waar anders? Winter, herfst, hitte of regen. Nu is het Lente, in het Franko Park barsten kastanjeknoppen open - nog heel even, en de bloemfontein zal exploderen. En er wordt gelonkt, geliefd, als nooit tevoren. (foto: Hans Bijzet)

De Hemel bereiken

Wat een verschil. In dynamiek, energie, en zichtbare vooruitgang. In Wrocław voelde ik de energie van een Europese supermacht in wording. Een even jonge bevolking als Lwów, maar gezegend met Amsterdams aandoende lef en vrijheidsdrang. De Sky Tower is het symbool, een wolkenkrabber van 212 meter die onlangs werd voltooid. “De  Hemel bereiken”, is het motto. Gebouwd door arbeiders die weinig verdienen maar toch hard werken. De trein die Polen heet heeft zich in beweging gezet, richting het hart van Europa. Wagonladingen ongekende studeerdrift en arbeidsmentaliteit. Oekraïne blijft achter, twijfelend, weifelend over zichzelf. (foto: Wikipedia)

Neem Wrocław

Neem Wrocław, ooit Breslau. Een stad met een vergelijkbare geschiedenis van verdrijving en de intocht van bannelingen. Hier geldt het woeste en multiculturele verleden als uitgangspunt voor bezoekers, als merk: "De stad van ontmoetingen". Zelfs de vliegtuigglossy is doordrenkt met verhalen over het drama. Over de Duitsers die hun eigen stad als vesting gebruikten tegen de Russen, over het naoorlogse Polen dat de stad met hamers ontdeed van Duitse elementen. Nu eert Wrocław haar Nobelprijswinnaars, ook al zijn het Duitsers. Restaurant Lwów serveert de heerlijkste oost-Poolse gerechten. Uit betrouwbare bron begreep ik dat de burgemeester van Wrocław en die van Lviv vrienden zijn. Wie weet wat het oplevert.

Identiteit

In Nederland hebben we generaties lang ons halfslachtige oorlogsverleden van alle kanten kunnen belichten. De Duitsers trekken na zeventig jaar eindelijk het zware boetekleed uit, met ongeduldige rukken. Maar hier begint het nu pas! Waarom zou je aandacht hebben voor leed van anderen, als je eigen leed nog lang niet erkend is? De Holodomor, in de jaren ’30, waarbij miljoenen Oekraïners omkwamen. De oorlog, de volksverhuizingen, de verbanningen. Dan de Sovjetoverheersing, de goelag. Hoe te verwerken, laat staan boete doen, als je eerst nog je identiteit moet terugvinden? En daarbij vooral moet overleven, in het keiharde bestaan van alledag.

In Lviv

Omdat het (eindelijk) kan, was er vandaag een conferentie over die krankzinnige dagen van 1941. Een Canadese onderzoeker van Oekraïense afkomst liet een foto zien van katholieke geestelijken, die toezagen hoe Joden gedwongen werden de lijken op te ruimen. Had de Oekraïense Kerk wel adequaat gereageerd op de pogroms, uitgevoerd door Oekraïners – direct nadat de Duitsers de stad binnenkwamen? De onderzoeker probeerde zijn gehoor in te prenten: “De Holocaust gebeurde niet ver weg in Duitsland, de Holocaust was hier. In Lviv!” Hoe krankzinnig de omstandigheden ook waren, hoe Duivels de rol van de grootmachten ook was – die realiteit wordt nu onder ogen gezien. Vreselijk moeilijk.

Gevoelige geschiedenis

O oude mensen, o gevoelige geschiedenis. Vandaag zou ik opnieuw een echtpaar op leeftijd ontmoeten. Vorige week hadden ze ons enthousiast verteld over hun leven. Nooit eerder liet hij iemand foto’s zien van zijn voorouders, prachtige Habsburgse Lembergers. Vandaag belde een vriend van het echtpaar: hij ligt met een zenuwinzinking in het ziekenhuis. Zijn vrouw verbiedt me voorlopig met hem te spreken; te emotioneel. Over twee weken mag ik weer bellen met de vriend, hij raadt me aan het toch nog eens te proberen. Zoiets gebeurt me niet voor het eerst; het is de reden waarom ik hier telkens vrij langdurig moet zijn – maar ook af en toe even weg moet.

Stapels lijken

Tussen 22 en 28 juni 1941 klonk dagenlang het geratel van machinegeweren. De Blitzkrieg van de Duitsers zette de Sovjetbezetters aan tot extreme maatregelen. De gevangenissen in (de toen Poolse stad) Lwów zaten vol met tegenstanders van Stalin; behalve Polen ook veel Oekraïners. De Russen besloten dat ze te gevaarlijk waren om vrij te komen. In zes dagen tijd werden in de gevangenissen in de provincie 24.000 mensen in koelen bloede afgemaakt. Toen de Nazi’s de stad binnenmarcheerden, lagen op de binnenplaatsen van de gevangenissen stapels lijken. Dankbaar propagandamateriaal voor de Duitsers, die wezen op het gevaar van het communisme – ‘de Joodse samenzwering’. (wordt vervolgd)

Wacht dan op ons

“Als je wilt weten wat er met ons is gebeurd, wacht dan op ons.” Een van onze geliefden kerfde dit in de gevangenismuur. We hebben gewacht, met velen. Decennialang. Maar vergeefs. In deze gevangenis had je alleen uitzicht op verbanning of executie. Sinds 2008 is de gevangenis een museum geworden, en kunnen we het bezoeken. Maar in het gebouw hiernaast kijkt de veiligheidsdienst mee. Even waren  de archieven geopend, maar toen in 2010 de museumdirecteur werd gearresteerd en ondervraagd zijn ze weer gesloten. En dus wachten we nog steeds. Op informatie over onze geliefden, op openbaarheid. Maar weet je… De wonden zijn zo vers, misschien is het goed dat we nog even wachten - voordat we ze opnieuw openrijten.

Oprotten

Tot eens de zon kwam, en de mensen voorzichtig hun drempels overwonnen. Aarzelend de blik omhoog - is het echt? Langzaam waden door plassen van sneeuw en modder, richting straat. Waar mannen elkaar de schouders slaan, vrouwen de kus op de wang drukken. “як справи?” Wiegende kinderwagentjes, gespreide aanwinst tijdens winterslaap. Kleine jongens loeren naar elkaar, de eerste schommelbeurt - heen en weer, heen en weer... Plots begint de buurman woest de sneeuwresten uit de tuin te scheppen, op de wegen verschijnen overal oude vrouwtjes, ingehuurd om de laatste bruine klont weg te hakken en voor rijdende auto’s te werpen, weg ermee, weg, oprotten met die winter. We hebben het gehad met je.

Op weg naar Golgotha

Hoe vind ik woorden om je te vertellen wat ik zag? In elk geval weet ik zeker dat God van de Lviv’se processies houdt. Vandaag maakten tienduizenden mensen de gang van de Michaëlskerk naar de Sint George Kathedraal op de heuvel; een imaginair Golgotha. Twaalf maal werd stilgestaan bij het lijden van Christus. Opnieuw was ik de enige toeschouwer, en ik kreeg een les in eerbied. Behalve het gezang en de gebeden was het stil. Er werden kruisen geslagen, langs de route knielden de mensen, cynisme bestond niet meer. Kinderen vormden kettingen, hand in hand, om de mannen die het reusachtige kruis droegen te beschermen. De gebeden waren als wierook, reukwerk voor de Almachtige.

Pirouettes

Hypermarkt King Cross Leopolis. Echt, 25 jaar geleden kon de Homo Sovjeticus hier niet eens van dromen. Uithangborden en spijkerbroeken bestonden niet. Uren in de rij voor een zak meel. Vandaag zag ik kledingwinkels, speelgoedpaleizen, restaurant- en caféketens, Marks and Spencer, Nike, glimmende vloeren en etalages, ballonnen in geel, roze en oranje, suikerspinnen, stalletjes waar jonge meiden elkaars nagels vijlen, een bioscoop, een supermarkt en een schaatsbaan, die elk uur geveegd wordt, vol vrolijk zingende kinderen. In zo’n korte tijd van de goelag naar de glamour; van vernedering naar verleiding. Je zou er pirouettes van gaan draaien.

Dit zijn de namen

Dit zijn de namen. Documentair fotograaf DolphKessler, stadsontwikkelaar Kees van Ruyven en historica Sofia Dyak. Deze week startte ons project. We onderzoeken de geschiedenis van de stad, de mentale achtergronden en beleidsoorzaken van de economische stagnatie en de mogelijkheden voor de toekomst. Wat wil Lviv zijn? Wie zijn de Lviviany? Hoe buig je het belaste verleden om in je voordeel? We ontmoeten historici, ambtenaren, visionairs, verkeerskundigen, archivarissen, tramconductrices, ondernemers, heimattoeristen en hele-gewone-mensen. In 2014 zal er een fotoboek zijn, met essays. (meer)

Schoonheid

Wat gebeurt er eigenlijk als je schoonheid ervaart? Ik heb eens opgelet. Het is zoiets: je neemt onmiddellijk een grote hap adem, waarbij je gek genoeg toch ademnood krijgt. Je ogen worden groot als schoteltjes. Tussen keel en onderbuik ontstaat een verticaal soort kriebel, die woest heen en weer schommelt en (afhankelijk van de soort schoonheid) uiteindelijk balans vindt ergens tussen keel en borstbeen. In het geval dat de schoonheid echt niet om te harden is, spring je overeind, val je ter plekke neer, of ga je zweten. Bijwerkingen: jeukende of grijpgrage vingers, niet altijd praktisch. Hoe dan ook, Софія zegt dat je op moet passen met schoonheid. Omdat schoonheid vaak een valstrik is.

Stimulerende achterstand

De wereld is een dorp geworden. Ontwikkeling is niet meer een kwestie van naties, maar van individuen. De één komt mee, de ander valt af. Winkelcentra sterven uit, naast snelwegen verrijzen logistieke centra. Oude structuren verdwijnen, we verliezen grip op onze sociale omgeving... Juist dan is het een geluk om in een stad als Lviv rond te wandelen. Waar het nog ontbreekt aan economische ontwikkeling, waar je spullen nog koopt op de bazar. En: waar men dus nog gelegenheid heeft zich schrap te zetten voor de nieuwe tijd. De stad in te richten op de toekomst. De oude charme te bewaren, maar je gereed te maken voor de network society. Dat is de wet van de stimulerende achterstand. (meer)

Behoedzaam snijden

Geschiedenis! Pas op dat je niet in je vingers snijdt! Voorzichtig, maar met professionele blik, voorzien van een vlijmscherp lancet, snijden we in de organen van het oude lichaam van de stad. We komen vreemde gezwellen tegen, bloedproppen waardoor de boel stagneert, maar ook gezonde aders, waar het stroomt – en taaie weefsels die we lekker laten zitten. Aan het eind van de lange dag belde m’n vriend Roman. Hij waarschuwde me dat geschiedenis van Oekraïners vaak is geschreven door Polen en Russen; mensen die wel werden toegelaten tot de universiteit. En dat je verhalen van mensen die je beter begrijpt, eerder tot je neemt of gelooft. Gewaarschuwd gaan we verder. Behoedzaam snijden. Gespitst. (meer)